- Πάμε στο ξωκλήσι του Σωτήρος...
- Α, ναι, είναι της Αγια-Σωτήρας...
Παραμονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, λοιπόν, κινήσαμε για το ξωκλήσι της "Αγια-Σωτήρας", όπως το λεν εδώ. Είναι ένα μικρό απομακρυσμένο απ'το χωριό ξωκλήσι, ριζωμένο κοντά στα χωράφια με τα μήλα, τρυπωμένο κάτω από τις καστανιές... Κι επειδή ο δρόμος παραμένει λίγο κακοτράχαλος κι αρκετοί αφήνουν τις "κούρσες" στη διασταύρωση για να συνεχίσουν καροτσάδα στ'αγροτικά, μου θύμισε κάτι ξεχασμένες εποχές που -καθώς τ'αυτοκίνητα λιγοστά- στριμωχνόμαστε με γέλια στις καρότσες για να πάμε στο πανηγύρι του γειτονικού χωριού...
Αναφέρει ο Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των") πως "κατά τα Ευαγγέλια ο Ιησούς προ του πάθους του μετεμορφώθη λαμπρώς ενώπιον των μαθητών του [...] και εις ανάμνησιν του θαύματος άγεται η εορτή της "Μεταμορφώσεως του Σωτήρος" εις τας 6 Αυγούστου. Πολλοί πιστεύουν ότι την νύκτα της παραμονής της μεταμορφώσεως ανοίγουν οι ουρανοί και αγρυπνούν, δια να ιδούν το άγιο φως, διότι τό'χουν "σε καλό". Επίσης, κατ'άλλην συνήθεια, προσκομίζονται στην εκκλησία από πιστών γεωργών εντός δίσκων "αι απαρχαί" των σταφυλών και σύκων, δηλαδή τα πρώτα σταφύλια και σύκα που έχουν μαζεύσει, και τοποθετούνται προ του εικονίσματος του Σωτήρος, αφού δε τα ευλογήσει ο ιερεύς και ευχηθή "πλουσίαν εσοδείαν" διανέμονται εις το εκκλησίασμα."
Οι απαρχές (από + αρχή), λοιπόν, "η προσφορά και θυσία των πρώτων καρπών"(λεξικό Δ.Δημητράκου), έθιμο ελληνικό αρχαιότατο και προχριστιανικό, συνεχίζεται ακόμα και σήμερα, με την προσφορά των πρώτων σταφυλιών, με την προσφορά του άρτου απ'το πρώτο στάρι... ακόμη κι αν δεν αφορά την προσωπική παραγωγή του κάθε πιστού γεωργού, ακόμη κι αν δε ζυμώνεται πάντα απ'τα χέρια της πιστής νοικοκυράς... πάντως εξακολουθεί ως ευχαριστήρια αλλά και ευχετήρια προσφορά του ανθρώπου στο Θεό...
Ιδού κι ένα απόσπασμα του Αριστοτέλους περί "απαρχών":
Σε απόδοση Σ.Μαγγίνα: "Αι παλαιαί δηλαδή θυσίαι και αι πανηγυρικαί εορταστικαί συγκεντρώσεις, αι οποίαι συνώδευον αυτάς, φαίνεται ότι εγίνοντο μετά τη συγκομιδή διαφόρων καρπών, όπως η προσφορά των πρώτων καρπών ("απαρχαί")' διότι κατ' αυτάς τας περιστάσεις εύρισκον την ευκαιρίαν να αναπαύωνται."
Εξ άλλου, μην ξεχνάμε ότι η άμπελος κι ο οίνος κατέχουν και κατείχαν μια ιδαίτερη θέση και στη χριστιανική και στην προχριστιανική θρησκεία μας. Η εκκλησία ευλογεί ιδιαιτέρως την στάφυλο που δίδει τον οίνο, τον οίνο της Θείας Μεταλήψεως (άρτος και οίνος, "σώμα" και "αίμα" του Χριστού), για αυτό κι ο παπάς μας πιστεύει πως τα σταφύλια της σημερινής προσφοράς πρέπει κανονικά νά'ναι κόκκινα κι όχι λευκά. Δεν ξέρω τι γίνεται στις μεγάλεις πόλεις, πάντως εμείς στα χωριά μας εξακολουθούμε να ευλογούμε τα πρώτα σταφύλια κι οι πιστοί σήμερα να παίρνουν μαζί με το αντίδωρο κι από λίγες 'υλογημένες ρώγες.
Γράφει ο Παναγιώτης Ι.Σκαλτσής, επίκουρος καθηγητής Α.Π.Θ. (http://proskynitis.blogspot.gr/2012/08/blog-post_8246.html), μεταξύ άλλων: "[...] Είναι σαφές, λοιπόν, οτι η Εκκλησία κατά παλαιά συνήθεια ευλογούσε πάντοτε τον τρύγο και τα σταφύλια, όπως άκριβως έκανε και με τις άλλες απαρχές και τα πρωτογεννήματα. Υπάρχει μάλιστα και κανόνας που επιβάλλει την ευλογία του σίτου και της σταφύλης, πριν αυτά αναλωθούν από τους πιστούς. Συνέχεια αυτής της παράδοσης είναι ακριβώς και η ευλογία των σταφυλιών κατά την 6η Αυγούστου, εορτή της Μεταμορφώσεως. Διασώζεται μάλιστα και ειδική ευχή, η οποία στα χειρογραφα μαρτυρείται από το 10ο αιώνα, με διάφορους τίτλους, όπως «Ευχή του σταφυλιού», «Ευχή εις μετάληψιν σταφυλης», «Ευχή επί σταφυλης και πάσης οπώρας», «Ευλογία αμπέλου και σταφυλης».[...]
Σε μεταγενέστερα χειρόγραφα μαρτυρείται και άλλη «Ευχή εις απαρχας σταφύλης και σύκων της στ' του Αυγούστου μηνός εν τη εορτή της Μεταμορφώσεως», η οποία αναφέρεται στην ευλογία μόνο της σταφύλης και με σαφή πάλι αναφορά στην πνευματική ελευθερία που εγγυώνται ο Χριστός και η ευχαριστιακή ζωή. Δεν είναι πάντως σαφές από πότε η ευλογία των σταφυλιών, αρχαία όντως παράδοση, συνδέθηκε με την εορτή της Μεταμορφώσεως. [...]
Η ευλογία των σταφυλιών κατά τη Μεταμόρφωση κατανοείται, επίσης, και μέσα απο τις θεολογικές, ανθρωπολογικές και κοσμολογικέες διαστάσεις της εορτής αυτής. Ο Κύριος[...] είναι ο Δημιουργός του κόσμου, αλλά και ο κυρίαρχος των εσχάτων. Αύτος είναι η άμπελος «εν ουρανοίς μεν έχουσα την ρίζαν, επί γης δε τα κλήματα, άμπελος κλαδευομένη το σώμα, αλλ' ου την ρίζαν, άμπελος μετά τρίτην ημέραν του κλαδευθήναι βλαστάνουσα τον βότρυν της αναστάσεως». Είναι φυσικό, λοιπόν, με τη Μεταμόρφωση του Κυρίου να φωτίζεται και να δοξάζεται ολόκληρος ο κόσμος. [...] ο καρπός αυτός της αμπέλου μας δίδει το κρασί, που ο Χριστός ευλόγησε στην Κανά, για να τονίσει την εν Χριστώ μεταμόρφωση του κόσμου, αλλά και μας το παρέδωσε στο Μυστικό Δείπνο ως το στοιχείο εκείνο, που μαζί με το Ψωμί, την ώρα της θείας Λειτουργίας αφθαρτοποιούνται χαρισματικά, μεταποιούμενα σε Κυριακό «σώμα και αίμα», θεία Ευχαριστία. Εκτός τούτων, η ευλογία των σταφυλιών τονίζει και την ανάγκη της συνεχούς πνευματικής καρποφορίας και μεταμορφωτικής πορείας του ανθρώπου, καθόσον «οι τω υψει των αρετών διαπρέψαντες, και της ενθέου δόξης αξιωθήσονται»."
Αναφέρει ο Νίκος Ψιλάκης στο πολύτιμο βιβλίο του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (εκδόσεις Καρμανωρ): "Σε περιοχές των Χανίων η προσφορά των πρώτων σταφυλιών προσλαμβάνει ευρύτερες τελετουργικές προεκτάσεις. Στην Αγιά Κυδωνίας συνηθίζουν να πηγαίνουν τα σταφύλια αποβραδίς, να μένουν όλη τη νύχτα στο ναό και το πρωί να ευλογούνται και να μοιράζονται. Στον Κρουσώνα "την ημέρα του Χριστού πάμε απ'τα αμπέλια και κόβουμε σταφύλια και τα φέρνουμε στην εκκλησία μαζί με βασιλικούς και τα ευλογάει ο παπάς. Στο τέλος παίρνουμε αντίδωρο, ένα τσαμπί σταφύλι κι ένα βασιλικό. Τρως μερικές ρώγες και τ'άλλο το ρίχνεις στο βαρέλι για το καλό." (*Αικατερινίδης 2005:35). Σε όλο σχεδόν το Μαλεβίζι υπάρχει η συνήθεια να βάζουν το σταφύλι των απαρχών στα κρασοβάρελα. Το κρασί αποκτά την ευλογία της ίδιας της εκκλησίας.Ακόμη και σήμερα μπορεί να δει κανείς στην ευλογία των καρπών της αμπέλου τη διαδικασία και τις κινήσεις που απαιτούνται όταν δοκιμάζει κανείς το πρωτο φρούτο της συγκεκριμένης χρονιάς. Παίρνει το φρούτο με τα δάκτυλα του δεξιού χεριού, σηκώνει το χέρι ψηλά και το κατεβάζει ώστε να σχηματίζει ένα υποτυπώδη κύκλο στο κεφάλι προσπαθώντας να βάλει το φρούτο στο στόμα από την αριστερή πλευρά, από το αριστερό μέρος του στόματος. Κι αλίμονο σ'όποιον δε μπορέσει να το δοκιμάσει, σ'όποιον το χέρι του δε λυγίζει αρκετά ή για διάφορους λόγους δε μπορεί να το φάει. Το έχουν για κακό παρατήρημα..."
Εξ άλλου, μην ξεχνάμε ότι η άμπελος κι ο οίνος κατέχουν και κατείχαν μια ιδαίτερη θέση και στη χριστιανική και στην προχριστιανική θρησκεία μας. Η εκκλησία ευλογεί ιδιαιτέρως την στάφυλο που δίδει τον οίνο, τον οίνο της Θείας Μεταλήψεως (άρτος και οίνος, "σώμα" και "αίμα" του Χριστού), για αυτό κι ο παπάς μας πιστεύει πως τα σταφύλια της σημερινής προσφοράς πρέπει κανονικά νά'ναι κόκκινα κι όχι λευκά. Δεν ξέρω τι γίνεται στις μεγάλεις πόλεις, πάντως εμείς στα χωριά μας εξακολουθούμε να ευλογούμε τα πρώτα σταφύλια κι οι πιστοί σήμερα να παίρνουν μαζί με το αντίδωρο κι από λίγες 'υλογημένες ρώγες.
Γράφει ο Παναγιώτης Ι.Σκαλτσής, επίκουρος καθηγητής Α.Π.Θ. (http://proskynitis.blogspot.gr/2012/08/blog-post_8246.html), μεταξύ άλλων: "[...] Είναι σαφές, λοιπόν, οτι η Εκκλησία κατά παλαιά συνήθεια ευλογούσε πάντοτε τον τρύγο και τα σταφύλια, όπως άκριβως έκανε και με τις άλλες απαρχές και τα πρωτογεννήματα. Υπάρχει μάλιστα και κανόνας που επιβάλλει την ευλογία του σίτου και της σταφύλης, πριν αυτά αναλωθούν από τους πιστούς. Συνέχεια αυτής της παράδοσης είναι ακριβώς και η ευλογία των σταφυλιών κατά την 6η Αυγούστου, εορτή της Μεταμορφώσεως. Διασώζεται μάλιστα και ειδική ευχή, η οποία στα χειρογραφα μαρτυρείται από το 10ο αιώνα, με διάφορους τίτλους, όπως «Ευχή του σταφυλιού», «Ευχή εις μετάληψιν σταφυλης», «Ευχή επί σταφυλης και πάσης οπώρας», «Ευλογία αμπέλου και σταφυλης».[...]
Σε μεταγενέστερα χειρόγραφα μαρτυρείται και άλλη «Ευχή εις απαρχας σταφύλης και σύκων της στ' του Αυγούστου μηνός εν τη εορτή της Μεταμορφώσεως», η οποία αναφέρεται στην ευλογία μόνο της σταφύλης και με σαφή πάλι αναφορά στην πνευματική ελευθερία που εγγυώνται ο Χριστός και η ευχαριστιακή ζωή. Δεν είναι πάντως σαφές από πότε η ευλογία των σταφυλιών, αρχαία όντως παράδοση, συνδέθηκε με την εορτή της Μεταμορφώσεως. [...]
Η ευλογία των σταφυλιών κατά τη Μεταμόρφωση κατανοείται, επίσης, και μέσα απο τις θεολογικές, ανθρωπολογικές και κοσμολογικέες διαστάσεις της εορτής αυτής. Ο Κύριος[...] είναι ο Δημιουργός του κόσμου, αλλά και ο κυρίαρχος των εσχάτων. Αύτος είναι η άμπελος «εν ουρανοίς μεν έχουσα την ρίζαν, επί γης δε τα κλήματα, άμπελος κλαδευομένη το σώμα, αλλ' ου την ρίζαν, άμπελος μετά τρίτην ημέραν του κλαδευθήναι βλαστάνουσα τον βότρυν της αναστάσεως». Είναι φυσικό, λοιπόν, με τη Μεταμόρφωση του Κυρίου να φωτίζεται και να δοξάζεται ολόκληρος ο κόσμος. [...] ο καρπός αυτός της αμπέλου μας δίδει το κρασί, που ο Χριστός ευλόγησε στην Κανά, για να τονίσει την εν Χριστώ μεταμόρφωση του κόσμου, αλλά και μας το παρέδωσε στο Μυστικό Δείπνο ως το στοιχείο εκείνο, που μαζί με το Ψωμί, την ώρα της θείας Λειτουργίας αφθαρτοποιούνται χαρισματικά, μεταποιούμενα σε Κυριακό «σώμα και αίμα», θεία Ευχαριστία. Εκτός τούτων, η ευλογία των σταφυλιών τονίζει και την ανάγκη της συνεχούς πνευματικής καρποφορίας και μεταμορφωτικής πορείας του ανθρώπου, καθόσον «οι τω υψει των αρετών διαπρέψαντες, και της ενθέου δόξης αξιωθήσονται»."
Αναφέρει ο Νίκος Ψιλάκης στο πολύτιμο βιβλίο του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (εκδόσεις Καρμανωρ): "Σε περιοχές των Χανίων η προσφορά των πρώτων σταφυλιών προσλαμβάνει ευρύτερες τελετουργικές προεκτάσεις. Στην Αγιά Κυδωνίας συνηθίζουν να πηγαίνουν τα σταφύλια αποβραδίς, να μένουν όλη τη νύχτα στο ναό και το πρωί να ευλογούνται και να μοιράζονται. Στον Κρουσώνα "την ημέρα του Χριστού πάμε απ'τα αμπέλια και κόβουμε σταφύλια και τα φέρνουμε στην εκκλησία μαζί με βασιλικούς και τα ευλογάει ο παπάς. Στο τέλος παίρνουμε αντίδωρο, ένα τσαμπί σταφύλι κι ένα βασιλικό. Τρως μερικές ρώγες και τ'άλλο το ρίχνεις στο βαρέλι για το καλό." (*Αικατερινίδης 2005:35). Σε όλο σχεδόν το Μαλεβίζι υπάρχει η συνήθεια να βάζουν το σταφύλι των απαρχών στα κρασοβάρελα. Το κρασί αποκτά την ευλογία της ίδιας της εκκλησίας.Ακόμη και σήμερα μπορεί να δει κανείς στην ευλογία των καρπών της αμπέλου τη διαδικασία και τις κινήσεις που απαιτούνται όταν δοκιμάζει κανείς το πρωτο φρούτο της συγκεκριμένης χρονιάς. Παίρνει το φρούτο με τα δάκτυλα του δεξιού χεριού, σηκώνει το χέρι ψηλά και το κατεβάζει ώστε να σχηματίζει ένα υποτυπώδη κύκλο στο κεφάλι προσπαθώντας να βάλει το φρούτο στο στόμα από την αριστερή πλευρά, από το αριστερό μέρος του στόματος. Κι αλίμονο σ'όποιον δε μπορέσει να το δοκιμάσει, σ'όποιον το χέρι του δε λυγίζει αρκετά ή για διάφορους λόγους δε μπορεί να το φάει. Το έχουν για κακό παρατήρημα..."
"Είναι μέρα χαρούμενη, γράφει ο λαογράφος μας Δημήτριος Λουκάτος ("Τα καλοκαιρινά"), που επιτρέπει και τη διακοπή της νηστείας του Δεκαπενταύγουστου, με ψάρι και σκορδαλιά. [...] Από παρετυμολογία (αλλά και κυριολεξία) προς το Σωτήρα, ο λαός έφτιαξε τη λέξη "σωτηρεύω", δηλ. σώζω ή συντηρώ και, είτε εφαρμόζει πρακτικές θεραπευτικές ενέργειες (μαζεύει βότανα, εκκλησιάζει τους αρρώστους του), είτε φροντίζει να εξασφαλίσει τα ρούχα του για το χειμώνα που πλησιάζει:
"Του Σωτήρος, σωτήρευε τα ρούχα σου".
Από την ημέρα αυτή, που είναι και κάποιο προμήνυμα φθινοπώρου, παρατηρούν ότι φεύγουν οι αποδημιτικοί πελαργοί. Αργότερα θα φύγουν και τα χελιδόνια:"Του Σωτήρος τα λελέκια, του Σταυρού τα χελιδόνια!"
Σημειώνουμε ότι και της Μεταμορφώσεως συνήθως οπι εκκλησιές και τα μοναστήρια χτίζονται σε ψηλώματα, γιατί η παρουσία του χριστού, την ημέρα αυτή, είναι ηλιακή."Τέλος, ο Βασίλης Λαμνάτος ("Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας"), μας πληροφορεί πως "οι τσοπάνηδες θεωρούν την ημέρα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ιδανική για τσοκάνισμα ή μουνούχισμα των ζωντανών. Παλιότερα, μάλιστα, το ξέταζαν. Για να βελάξει ζωντανό απ'το βάσανο αυτό στο μαντρί έπρεπε νά'ναι ανήμερα της γιορτής."
Τι όμορφες εποχές εκείνες Όλγα μου!!
ΑπάντησηΔιαγραφήΦέτος πήγα κι εγώ καροτσαδα με το αγροτικό φίλων. Ο παππούς συνοδηγός αγκαλιά με το στάρι (κάνουμε και στάρι εδώ στις αρτοκλασίες) και στην καρότσα καμιά δεκαριά άτομα στριμωγμενα μαζί με κλούβες, καλάθια, άρτους και τα σχετικά να χαιρεταμε με φωνες και γέλια τα αυτοκίνητα που συναντουσαμε στην άσφαλτο και ύστερα, στο χωματόδρομο, να κρατιόμαστε γερά μη μπαταρουμε και να μας τυλίγει η σκονη που σηκωνόταν στο διάβα μας!
Διαγραφή