Αναζητώντας μια μυρτιά, δοξαστική μυρσίνη....

"Τῆς δικαιοσύνης ἥλιε νοητέ 

καὶ μυρσίνη σύ δοξαστική 

μή παρακαλῶ σας μή 

λησμονάτε τὴ χώρα μου!"

(Οδυσσέας Ελύτης, "Άξιον Εστί") 

 Αφορμή στάθηκε ένα μήνυμα πριν λίγες μέρες: "Μήπως έχεις τίποτα για τη μυρτιά;"

Ήταν η φίλη και συν-ιστολόγος Ξανθή (https://asproylas.gr/) η οποία ετοιμαζόταν να φτιάξει λικέρ από μύρτα (διάσημο στην Κορσική και τη Σαρδηνία!) και να δημοσιεύσει τη συνταγή, την οποία κι ήθελε να "γαρνίρει" με κάποια στοιχεία παραπάνω κι επειδή γνώριζε την τρέλα μου (αν και δεν ξέρω μέχρι ποιο βαθμό!) ευελπιστούσε πως κάτι λαογραφικό/μυθολογικό θα μου εκμαίευε! Μ'έπιασε όμως αδιάβαστη γιατί το μόνο που μου ερχόταν στον νου ήταν ο περίφημος στίχος του Ελύτη μας: "Μυρσίνη συ δοξαστική"... Και για να πω και την αλήθεια δεν ήμουν κι απόλυτα σίγουρη, παρ'οτι θαμώνας του βουνού των Κενταύρων, ότι θα την αναγνώριζα αν την συναπαντούσα! Γι'αυτό το τελευταίο ντράπηκα... Νά'χω προσπεράσει έτσι τη δοξαστική μυρσίνη... Κι άρχισα τα τηλέφωνα! "Έχουμε καμιά μυρτιά εδώ γύρω στο χωριό;" Κανείς δε θυμόταν να μου πει. Μοναχά στα κτήματα, αλλά κι εκεί στο αόριστο. Κι όταν ένας φίλος φιλοτιμήθηκε και μού'φερε λίγα κλαριά, τότε σιγουρεύτηκα κι εγώ πως όντως είμαστε παλιοί γνώριμοι από τα λιοπερίβολα! Τί άρωμα τούτος ο μικροσκοπικός καρπός, τί ευωδία! Μπήκα στον πειρασμό και τον δοκίμασα' κι ας ήταν στυφός, μέθυσε ο ουρανίσκος μου...

"Κάτι θα βρω.." βεβαίωσα την Ξανθή και το πρώτο που θυμήθηκα ήταν τα στεφάνια των "Συμποσιακών" του Πλουτάρχου. Και κατέληξα για τρεις-τέσσερις μέρες με τη βιβλιοθήκη όλη ανακατεμένη κι αμέτρητους τόμους ανοιγμένους παντού. Ξεσκάλιζα και στο διαδίκτυο, αλλά δυστυχώς σε αυτό λείπουν μονίμως οι πηγές και πλεονάζουν οι "αυθαιρεσίες" που, επιπλέον, πολλαπλασιάζονται με την περίφημη μέθοδο "αντιγραφής-επικόλλησης" την οποία, δυστυχώς, συνηθίζουν οι περισσότεροι. Τέλος πάντων, μπορεί το κεφάλι μου νά'γινε κουδούνι αυτές τις μέρες, αλλά νομίζω πως με την ευωδιαστή μυρτιά καταφέραμε να ξανασυστηθούμε!

Η ανάρτηση, φυσικά, αφιερωμένη στη φίλη Ξανθή που μου έδωσε το κίνητρο!

Εδώ:  Λικέρ από μύρτα  μπορείτε να δείτε το περίφημο λικέρ με μύρτα που έφτιαξε η χρυσοχέρα Ξανθή, το οποίο νομίζω πως θα μπω στον πειρασμό να δοκιμάσω κι εγώ αν βρω αρκετούς από τους μοσχοβολιστούς, λιλιπούτειους τούτους καρπούς.

σχέδιο μυρτιάς του Ferdinand Lukas Bauer (1760-1826) από το έργο "Flora Greca" του Johannes (John) Sibthorp)

"Παρ' ἡμῖν ὡς καὶ πανταχοῦ σχεδὸν τῆς Ἀνατολῆς οἱ μὲν κλάδοι τῆς μύρτου χρησιμοποιοῦνται πρὸς διακόσμησιν, τὰ δὲ φύλλα αὐτῆς πρὸς ἐπίστρωσιν τῶν εἰσόδων τῶν ἐκκλησιῶν, τῶν σχολείων καὶ ἀλλων δημοσίων ἱδρυμάτων κατὰ τὰς ἑορτασίμους ἡμέρας καὶ τὰς τελετάς. Εἶναι δὲ ἡ συνήθεια αὔτη ἀρχαιοτάτη ἀνὰ τὴν Ἀνατολήν. Ὁ Ἡρόδοτος ἀναφέρει ὁτι οἱ Πέρσαι κατὰ τινὰς τελετὰς καὶ ἡμέρας ἑορτασίμους ἔστρωνον τὰς ὁδούς μὲ κλαδία καὶ φύλλα μύρτου (7,54 & 8,99), οἱ δὲ ἱερεῖς των ἐστέφωντο κατὰ τὰς θυσίας μὲ κλάδους μύρτου (1,132). Κλάδους μύρτου ἔφερον κατὰ τινὰς ἑορτάς των καὶ οἱ Ἕλληνες ὡς μαρτυρεῖ τὸ τοῦ Καλλιστράτου (Ἀνθολογία 527):

"Ἐν μύρτου κλαδὶ τὸ ξίφος φορήσω

Ὥσπερ Ἁρμόδιος καὶ Ἀριστογείτων

Ὅτε τὸν τύραννον κτανέτην

Ἰσονόμους τ' Ἀθήνας ἐποιησάτην"

Συνήθης ἦτο παρ' Ἕλλησι καὶ ἡ χρῆσις τοῦ μυρτίνου στεφάνου' τοιούτους στεφάνους ἔφερον καὶ κατὰ τὸν πότον (Ἀθήν. ΙΕ, 675) καὶ κατὰ τὰς θυσίας (Ἀθην. ΙΕ 676) ' τοιοῦτον δὲ στέφανον ἔφερον συνήθως καὶ οἱ ἄρχοντες τῶν Ἀθηναίων. Τόσον δὲ κοινὴ ἦτο τὸ πάλαι ἡ χρήσις μυρτίνων στεφάνων ὥστε εἰς τὰς Ἀθήνας ὑπῆρχεν ἴδιον ἐν τῆ ἀγορᾶ διαμέρισμα ("αἱ μυρρίναι") ἐν ὧ ἐπλέκοντο καὶ ἐπωλοῦντο ἀποκλειστικῶς τοιοῦτοι στέφανοι (Ἀριστόφ."Θεσμοφόροι" 448).

  Ἦ δὲ ἡ μύρτος ἀφιερωμένη εἰς τὴν Ἀφροδίτην (διὸ καὶ προσωνομάζετο ὁ θάμνος Ἱερά) καὶ ἐθεωρεῖτο σύμβολον τῆς παρθενίας, ὅθεν φαίνεται νὰ ἐπεκράτησεν ἡ μέχρι σήμερον ἐνιαχοῦ τῆς Ἀνατολῆς διατηρηθεῖσα συνήθεια τῆς κατὰ τὴν τέλεσιν γάμων χρήσεως μυρτίνων στεφάνων. 

 

Botticelli, La nascita di Venere: Η γέννηση της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι

Ἀλλὰ καὶ τοῦ καρποῦ τῆς μύρτου (τῶν μύρτων ἤ μυρτίδων) ἐγένετο τὸ πάλαι μεγάλη κατανάλωσις (Ἀθήν. Δ, 138 & ΙΔ,640). Ὁ ἐπαινῶν τὴν γλυκύτητα τοῦ κλίματος τῶν Ἀθηνῶν, Ἀριστοφάνης λέγει ὁτι έν μέσω χειμῶνι ἐπωλοῦντο εἰς τὴν ἀγορὰν ἐλαῖαι καὶ μύρτα καὶ σταφυλαὶ καὶ ἄπια καὶ σῦκα (Ἀθην. Δ, 372). Ἐκ μελάνων μύρτων καὶ οἴνου ἐσκευάζετο ὁ μυρτινίτης οἶνος, ἐκ φύλλων δὲ καὶ καρπῶν ὁ μυρσινίτης οἶνος 'ἐξ ὀμφακίνου δὲ ἐλαίου καὶ ἁπαλῶν καὶ κεκομμένων φύλλων τῆς μελανοκάρπου μύρτου παρασκευάζετο τὀ μυρσινέλαιον (Διοσκρ.). Ὠς σήμερον δὲ οὕτω καὶ τὸ πάλαι αἱ ἐτήσιοι ράβδοι τῆς μύρτου ἐχρησιμοποιοῦντο πρὸς πλεκτικὰ ἔργα. [...]" (Π.Γ. Γενναδίου, "Λεξικόν Φυτολογικόν")

Η μυρτιά, λοιπόν, ή κατά το αρχαιότερον "μύρτος" ή "μυρσίνη" ή "μυρρίνη", θάμνος αειθαλλής αφιερωμένος στη θεά του έρωτα Αφροδίτη:

"...άμα διαβή κανείς τον ποταμόν Έρμον, θα εύρη εις την Τήμνον άγαλμα της Αφροδίτης κατασκευασμένον από θαλερήν μυρσίνην' το άγαλμα τούτο, όπως γνωρίζομεν εκ παραδόσεως, αφιέρωσεν ο Πέλοψ προσπαθών να καταστήση εκ των προτέρων ευνοϊκήν την θεάν υπέρ αυτού και παρακαλών να συμβάλη αυτή εις το να γίνη ο γάμος του με την Ιπποδάμειαν." (Παυσανίου, "Ηλειακά"-13, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

""...Τηρείστε τώρα ευλαβική σιγή και ζώστε τους κροτάφους σας με κλώνους".

Είπε και φόρεσε διάδημα μυρτιάς, της μάνας του της Αφροδίτης σήμα..."

(Βιργιλίου, "Αινειάς" Ε71, απόδοση: Θ.Παπαγγελής)

Botticelli - Primavera: Η "Άνοιξη" του Μποτιτσέλι, στο κέντρο της οποίας η θεά Αφροδίτη μπροστά από το ιερό της φυτό, τη μυρτιά...αριστερά οι τρεις Χάριτες...

"Οἱ μὲν ἀρχαιότεροι [...] ἔγραψαν τὰς Χάριτας ἐνδεδυμένας' οἱ δὲ νεώτεροι ὕστερον ἐζωγράφιζον αυτὰς γυμνὰς, ὡς παρθένους, νέας, ὡραίας, κρατουμένας διὰ τῶν χειρῶν ' καὶ αἱ μὲν δύω βλέπουσι πρὸς τοὺς ὁρῶντας, ἡ δὲ τρίτη πρὸς αὐτὰς τὰς δύω [...]'Ἐνίοτε δὲ ἐκράτουν, ἡ μὲν ρόδον, ἡ δὲ ἀστράγαλον, ἡ δὲ ἄλλη κλῶνον μυρσίνης' τὸ μὲν ρόδον καὶ ἡ μυρσίνη ἦσαν ἱερὰ τῆς Ἀφροδίτης' τὸ μὲν ρόδον, ὡς σύμβολον κάλλους, ἡ δὲ μυρσίνη ἐπιθυμίας' αἱ δὲ Χάριτες λαμβάνονται ἐνίοτε ἀντὶ τῶν θελγήτρων τῆς Ἀφροδίτης.[...]"  (Αθανασίου Σταγειρίτη, "'Ωγυγία ή Ἀρχαιολογία", τόμος Β')

 

Σύμβολο παρθενίας αναφέρεται αλλού, σύμβολο επιθυμίας, χαρακτηρίζει τη μυρσίνη ο Σταγειρίτης... Σίγουρα πάντως σύμβολο συνδεδεμένο με τη θεά του έρωτα την Αφροδίτη. Πάντως σύμφωνα με εγκυκλοπαιδικά λεξικά, τα μύρτα, εκτός από καρποί της μυρτιάς, "εις την ανατομίαν καλούνται [...] τα υπολείμματα του εκ της πρώτης συνουσίας διαρραγέντος παρθενικού υμένος"΄. ("Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν "Ηλίου"") Όπως, επίσης:

Μύρτον: ο καρπός της μύρτου, μυρσίνης, αλλά και:

"τὸ γυναικεῖον αἰδοῖον (Ἀριστοφ.Λυσ.1034)' ταυτόσημον τῶ "νύμφη"ή "κλειτορίς"

("Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης", Liddell-Scott)

και:

"μύρτος: ἡ μυρρίνη. Καὶ τὸ γυναικεῖον αἰδοῖον' οἱ δὲ τὸ σχίσμα τῆς γυναικός" (Ησύχιου, Λεξικό)

"Υπάρχει επίσης και ιερόν των Χαρίτων και ξόανα με επίχρυσον την εσθήτα και μαρμάρινον το πρόσωπο, τας χείρας και τους πόδας' η μία από τας Χάριτας κρατεί ρόδον, η μεσαία αστράγαλον και η τρίτη μικρόν κλάδον μυρσίνης. Είναι δυνατόν να υποθέση κανείς ότι κρατούν τα είδη αυτά δια τους εξής λόγους: Το ρόδον και η μυρσίνη είναι ιερά σύμβολα της Αφροδίτης, σχετικά με την περί Αδώνιδος παράδοση, ενώ οι Χάριτες συνδέονται με την Αφροδίτην φιλικότατα, περισσότερον από όλους τους θεούς' ο αστράγαλος είναι παιχνίδιον των νέων και νεανίδων τους οποίους δεν έπληξε ακόμη κανέν από τα κακά του γήρατος." (Παυσανίου, "Ηλιακά"- 24, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου ) 

 

Tomas Hiepes- Myrtle in a vase

Πάντα με τη "σύνδεση" και της Αφροδίτης, η μύρτος αναφέρεται στη μυθολογία και σε σχέση με την ιστορία της Φαίδρας που ερωτεύτηκε παράφορα τον πρόγονό της Ιππόλυτο, γιο του Θησέα:

"Εις το άλλο μέρος του περιβόλου ευρίσκεται το στάδιον του Ιππολύτου κι άνωθεν αυτού υψούται ο ναός της Αφροδίτης, την οποίαν ονομάζουν Κατασκοπίαν, διότι εις το σημείον ακριβώς που ευρίσκεται ο ναός εστέκετο η Φαίδρα, ερωτευμένη με τον Ιππόλυτον, και τον παρακολούθει όταν εγυμνάζετο. Εκεί υπάρχει επίσης η μυρσίνη, της οποίας τα φύλλα είναι τρυπημένα και δια την οποίαν ωμίλησα ήδη*. Και λέγουν ότι η Φαίδρα οσάκις ήτο απελπισμένη, διότι δεν εύρισκε καμίαν ανακούφισιν εις τον έρωτά της, έστρεφε την εκδίκησίν της κατά των φύλλων της μυρσίνης. Ο τάφος της Φαίδρας ευρίσκεται εις μικράν απόστασιν από τον τάφο του Ιππολύτου, ο οποίος δεν είναι μακράν της μυρσίνης." (Παυσανίου, "Κορινθιακά" (Τροιζηνιακά) -32, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

*"Ότε ο Θησεύς επρόκειτο να λάβη σύζυγον την Φαίδρα, επειδή δεν ήθελεν, εάν απέκτα εξ αυτής τέκνα, ούτε να είναι ανώτερος αυτών ο Ιππόλυτος, ούτε να βασιλεύει αντί αυτών, αποστέλλει τούτον εις τον Πυθέα ίνα ανατραφή και βασιλεύση της Τροιζήνος. [...] (Ο Θησέας) έρχεται εις την Τροιζήνα ένεκα καθαρμού και η Φαίδρα δια πρώτην φοράν είδεν εδώ τον Ιππόλυτον και αγαπήσασα αυτόν εσκέφθη τα περί του θανάτου. Υπάρχει εις την Τροιζήνα μυρσίνη, η οποία έχει τελείως τα φύλλα της τρυπημένα' λέγουν, ότι αυτή δεν εφύτρωσεν ούτω εξ αρχής, αλλ' ότι το πράγμα συνέβη εκ της, ένεκα του έρωτος, ανίας της  και της κορφίδος την οποίαν είχε η Φαίδρα εις την κόμη της." (Παυσανίου, "Αττικά"- 22, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

 "Ἡ δὲ Φαίδρα ἦλθεν εἰς τὰς Ἀθήνας γυνὴ τοῦ Θησέως γενομένη, ὡς εἵρηται.  ὅτε δὲ ῆλθεν ὁ Θησεὺς εἰς τὴν Τροιζῆνα, νὰ καθαριστῆ μετὰ τὸν θάνατο τῶν Παλλαντίδων, ἔλαβε καὶ αὐτὴν, καὶ τότε ἰδοῦσα τὸν Ἱππόλυτον ἐτρώθη. [...] Πρῶτον μὲν ἐδοκίμασε νὰ ἀποφύγη τὸ πάθος' μὴ δυναμένη δὲ, ἔκτισε ναὸν τῆς Ἀφροδίτης εἰς τὴν Τροιζῆνα ἐπὶ τινός λόφου, καὶ ἐρχομένη ἐκεῖ συνεχῶς, χάριν εὐλαβείας δῆθεν, ἔβλεπεν αὐτὸν γυμναζόμενον ἐν τῶ γυμνασίω' ὅθεν ὠνομάσθη ὁ ναὸς ἐκεῖνος Ἀφροδίτης τῆς Κατασκοπίας. Πρὸς διασκέδασιν δὲ τῆς μελαγχολίας καὶ τοῦ ἔρωτος ἐτρύπα τὰ φύλλα τινὸς μυρσίνης μὲ τὴν περώνην τῆς κεφαλῆς αὐτῆς. Ὅπερ ἔμειναν ὕστερον τετρυπημένα. [...]" (Αθανασίου Σταγειρίτη, "'Ωγυγία ή Ἀρχαιολογία", τόμος Δ')

 

 Αλλά οι κλάδοι μυρσίνης, δεν αφιερώνονταν αποκλειστικά και μόνο στη θεά Αφροδίτη, παρά και σε άλλους ναούς θεοτήτων:

"Ευρίσκεται δε εις τον ναόν της Πολιάδος ξύλινον άγαλμα του Ερμού, λεγόμενον ότι είναι αφιέρωμα του Κέκροπος το οποίον δεν είναι δυνατόν να παρατηρηθή εξ όλων των μερών ένεκα κλάδων μυρσίνης." (Παυσανίου, "Αττικά"- 27, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

"Λοιπόν υποχρεωθέντες να εγκαταλείψουν ταύτας τας πόλεις, εζήτουν που έπρεπε να κατοικήσουν' και κάποιος χρησμός τους έλεγεν ότι η Άρτεμις θα τους υποδείξη που θα κατοικήσουν. Καθώς απεβιβάσθησαν εις την ξηράν, εμφανίζεται ένας λαγός, τον οποίον ηκολούθησαν ως οδηγόν. Αφού δε ο λαγός εκρύβη εις μίαν μυρτιάν, έκτισαν εκεί, όπου ήτο η μυρτιά, πόλιν και τιμούν το δένδρον εκείνο, και την Άρτεμιν την ονομάζουν Σωτείραν." (Παυσανίου, "Λακωνικά"- 22, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

  

Πάντως, για να μεταφερθούμε και στα σημερινά, στην Ορθόδοξη Ελλάδα μας έχουμε την Παναγιά τη Μυρτιδιώτισσα, με την υπέροχη παράδοση που θέλει να βρέθηκε η εικόνα της τον 14ο αιώνα από έναν βοσκό σε μια τοποθεσία γεμάτη μυρτιές στα Κύθηρα. Η παράδοση λέει πως εμφανίστηκε η Παναγιά στο βοσκό και του ζήτησε να βρει την εικόνα της κι εκείνος την ανακάλυψε μέσα σε κλάδους μυρσίνης σαράντα ημέρες μετά την μνήμη της Κοιμήσεώς Της. Μια μικρή εκκλησία κτίστηκε εκεί που βρέθηκε η εικόνα κι ονομάστηκε Μυρτιδιώτισσα. Η θαυματουργή εικόνα φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Μυρτιδίων στα Κύθηρα. Εκεί γίνεται λαμπρό πανηγύρι εις ανάμνηση της ευρέσεως της εικόνας στις 24 Σεπτεμβρίου (αλλά και το Δεκαπενταύγουστο), οπότε και συγκεντρώνεται πλήθος πιστών.

(Εντυπωσιακό που και η Αφροδίτη καλούνταν "Κυθέρεια"...  ["Παρὰ τὸ κεύθειν τὸν ἔρωτα, ή κευθόμενον ἔχουσα ἐν ἐαυτῆ τὸν ἔρωτα.... ἤ παρὰ τὸ κεύθειν καὶ κρύπτειν τὸ αισχρὸν.... Ο δὲ Ἠσίοδος ἀπὸ τῆς τῶν Κυθήρων πόλεως... Τινὲς δὲ τὰ Κύθηρα ἀπ' αὐτῆς, ὅτι γεννηθεῖσα ἐκεῖ ἐκρύπτετο...."-Μεγάλο Ετυμολογικό/ Etymologicum Magnum]) 

Αλλά κι ο Ιταλός Σάντρο Μποτιτσέλι, εκτός των έργων του που αφορούσαν την Αφροδίτη και εμπεριείχαν κλάδους μυρτιάς, στον περίφημο πίνακά του  "Η Παναγία της Ευχαριστίας" ζωγραφίζει τον άγγελο με στεφάνι από κλάδους μυρτιάς:

Botticelli, Madonna dell' Eucaristia

Ο Νικόλαος Πολίτης ("Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ'") μας αναφέρει σχετικά με τα έθιμα του γάμου και τα φύλλα μυρτιάς:

 

 

Σύμφωνα με το "Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν "Ηλίου"" ο στέφανος από συγκεκριμένα φυτά χρησιμοποιούνταν ως στολισμός της κεφαλής σε όλους τους αρχαίους Ανατολικούς λαούς. Η αρχή του στεφάνου συνδέεται στην Ελλάδα με τη θεία λατρεία... "Εις το Δία προσεφέρετο στέφανος δρυός... εις την Αφροδίτην μύρτου....". Με την πάροδο του χρόνου, όμως, καθιερώθηκε και σε πολλές άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις. Έτσι στους γάμους "οι νυμφίοι έφερον στέφανον" που συνήθως, παλαιότερα, "επλέκοντο από αειθαλή φυτά", όπως η ελαία κι η μυρτιά. Αλλά στην αρχαιότητα και "κατά τας κηδείας οι νεκροί εστέφωντο δια στεφάνων μύρτου, κισσού, κρίνων...". Ακόμη περισσότερο επεκτάθηκε η χρήση των στεφάνων με την καθιέρωσή τους ως τιμητικά έπαθλα σε αγώνες ή των "επ'ανδραγαθία διακρινομένων εις τους πολέμους".

Μουσείο Μπενάκη: "Στεφάνι από φύλλα μυρτιάς, με πολύφυλλο άνθος στο κέντρο. Τα στεφάνια μυρτιάς, κοινά σε πολλές περιοχές κυρίως της Μακεδονίας και της Νότιας Ιταλίας, παραπέμπουν στην Αφροδίτη, τη Δήμητρα και την Περσεφόνη, θεότητες της γονιμότητας και της βλάστησης. Τα χρυσά στεφάνια που μιμούνται ως επί το πλείστον στεφάνια από φυσικά κλαδιά, φύλλα και άνθη ελιάς, μυρτιάς, βελανιδιάς και κισσού, προέρχονται κυρίως από βασιλικούς τάφους και αποτελούν εξαίσιο δείγμα της χρυσοχοικής τέχνης των ελληνιστικών χρόνων. Ελληνιστική περίοδος. Αρ.ευρ. 2088"

Δοξαστικοί κλάδοι και στέφανα μυρτιάς, λοιπόν, που από την αρχαιότητα στόλιζαν ναούς και δημόσια ιδρύματα κατά τους εορτασμούς... τιμούσαν θεότητες, ήρωες, πρωταθλητές κι άρχοντες....

 

 

Χρυσό στεφάνι μυρτιάς, λεπτομέρεια. Νεκροταφείο Πύδνας, Μακρύγιαλος Πιερίας. Γύρω στο 330 π.Χ.- Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

 

Χρυσό στεφάνι μυρτιάς. Τάφος Δ' Δερβενίου.350-325π.Χ. - Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

 

... αλλά στεφάνωναν και τους συμποσιαστές ή τραγουδιστάδες....

 "Πράγματι, λένε για τα σκόλια ότι δεν ήταν είδος τραγουδιών δυσνόητων, αλλά ότι στην αρχή τραγουδούσαν από κοινού επινίκια ωδή στον θεό όλοι με μια φωνή, έπειτα όμως περνούσε στον καθένα με τη σειρά μυρσίνη, την οποία ονόμαζαν "αίσακον", επειδή νομίζω, αυτός που την παραλάμβανε τραγουδούσε και ταυτόχρονα έκανε τον γύρο η λύρα. Ο καλλιεργημένος την έπαιρνε και τραγουδούσε με τη συνοδεία της. Οι άμουσοι όμως δεν την άγγιζαν, οπότε το τραγούδι που δεν ήταν κοινό ούτε εύκολο ονομάστηκε σκολιό. Άλλοι, ωστόσω, λένε πως η μυρσίνη δεν περνούσε απ'τον ένα στον άλλο με τη σειρά, αλλά πήγαινε στον καθένα από ανάκλιντρο σε ανάκλιντρο με ιδιόμορφο τρόπο. Ο πρώτος, αφού τραγουδούσε, την έστελνε στον πρώτο του δεύτερου ανακλίντρου, εκείνος στον πρώτο του τρίτου [...] οπότε λόγω των εναλλαγών και της φιδωτής πορείας ονομάστηκε σκολιό." (Πλουτάρχου "Συμποσιακά"1.Α., απόδοση: Φιλολογική ομάδα Κάκτου)

χωρίς ποτέ να παραβλέπουν και τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού και του αρώματός του:

"Χρειάζονταν λοιπόν βοηθήματα για όσους ένιωθαν πίεση στο κεφάλι από το ποτό. [...] Γι' αυτό το στεφάνι από μυρσίνη που μειώνει και απομακρύνει την αναθυμίαση των κρασιών, το στεφάνι από ρόδα, που έχει κάποια δύναμη ν'ανακουφίζει απ'την κεφαλαλγία και σε κάποιο βαθμό να δροσίζει κι επιπλέον το στεφάνι από δάφνη πρέπει να το θεωρούμε ότι δεν είναι ακατάλληλο για οινοποσία. [...] Σχετικά με το στεφάνι της Ναύκρατης [...] κάποτε αργά βρήκα το βιβλίο του Πολύχαρμου από τη Ναύκρατη που έχει τίτλο "Περί Αφροδίτης" ' σ'αυτό είναι γραμμένα τα ακόλουθα:

 "Κατά την 23η Ολυμπιάδα ο Ηρόστρατος, ένας συμπολίτης μας που ασχολούνταν με το εμπόριο και ταξίδευε σε πολλές περιοχές, κάποτε έφτασε στην Πάφο της Κύπρου' εκεί αγόρασε ένα αγαλματάκι της Αφροδίτης όσο μια πιθαμή, παλιάς τέχνης δημιούργημα, και το έφερνε στην Ναύκρατη. Καθώς πλησίαζε στην Αίγυπτο, επειδή ξαφνικά δημιουργήθηκε θαλασσοταραχή και δε μπορούσαν σχεδόν να δουν σε ποιά περιοχή ήταν, κατέφυγαν όλοι στο άγαλμα της Αφροδίτης παρακαλώντας να τους σώσει. Η θεά (επειδή αγαπούσε τους Ναυκρατίτες) ξαφνικά έκανε όλα τα κοντινά μέρη να γεμίσουν με πράσινη μυρσίνη και γέμισε το πλοίο με πολύ ευχάριστη οσμή, ενώ ήδη οι ταξιδιώτες είχαν απογοητευτεί για τη σωτηρία τους [...]' τότε έλαμψε ο ήλιος, είδαν τους όρμους και έφτασαν στην Ναύκρατη. Ο Ηρόστρατος βγήκε απ'το πλοίο με το άγαλμα κι έχοντας πράσινες μυρσίνες που του είχαν παρουσιαστεί ξαφνικά τα αφιέρωσε στον ναό της Αφροδίτης, προσέφερε θυσία στη θεά, αφιέρωσε το άγαλμα στην Αφροδίτη, κάλεσε σε γλέντι τους συγγενείς και τους στενούς φίλους του κι έδωσε στον καθένα ένα στεφάνι από μυρσίνη, που τότε πια το ονόμασε στεφάνι της Ναύκρατης."

Αυτά , λοιπόν, λέει ο Πολύχαρμος. Εγώ τα πιστεύω, επειδή νομίζω ότι το στεφάνι της Ναύκρατης δεν είναι τίποτε άλλο παρά αυτό που γίνεται με μυρσίνη, επειδή το φορά ο Ανακρέοντας μαζί με το στεφάνι από ρόδα. Και ο Φιλωνίδης έχει πει ότι το στεφάνι από μυρσίνη απομακρύνει την αναθυμίαση των κρασιών..." (Αθήναιος, "Δειπνοσοφιστές" ΙΕ- 676, απόδοση: Θ.Μαυρόπουλου)

"Ὁ γὰρ τοῦ μυρρίνου καρπός εὐώδης, εὔοσμος δἐ καὶ αὐτή."

(Θεοφράστου,  «Περὶ Φυτῶν Αἰτίαι» Z.14.8)

Αναφορές για τις ιδιότητες και τις θεραπευτικές χρήσεις της μυρτιάς βρίσκουμε στον Ιπποκράτη, αλλά και στον Διοσκουρίδη:

"Από την ήμερη μυρτιά για ιατρική χρήση είναι πιο κατάλληλη η σκούρα από την ανοιχτόχρωμη, κι από αυτήν περισσότερο η ορεινή. Έχει όμως καρπό λιγότερο δυνατό. Οι ιδιότητες και του ιδίου του φυτού και του καρπού του είναι στυπτικές. Ο καρπός της δίνεται και χλωρός και ξερός να φαγωθεί από αυτούς που κάνουν αιμοπτύσεις κι από αυτούς που έχουν πόνους στην κύστη' κι ο χυμός απ'το στύψιμο των χλωρών μύρτων έχει τις ίδιες ιδιότητες, ενώ κάνει καλό στο στομάχι κι είναι και διουρητικός, κατάλληλος μαζί με κρασί για όσους έχουν τσιμπηθεί από αράχνη και σκορπιό. Και το αφέψημα του καρπού βάφει τα μαλλιά, ενώ αν αυτός βραστεί μαζί με κρασί και γίνει κατάπλασμα, θεραπεύει τα έλκη των άκρων' ως κατάπλασμα μαζί σκόνη από κριθάλευρο καταπραϋνει τις φλεγμονές των ματιών, ενώ επαλείφεται και στα συρίγγια του δακρυϊκού ασκού. Και το κρασί που παράγεται απ'αυτήν, αν στιφτεί ο καρπός και βραστεί για κάποιο διάστημα- γιατί ξινίζει αυτό που δεν παρασκευάζεται έτσι- όταν πίνεται πριν απ'το κρασί, εμποδίζει το μεθύσι ενώ κάνει καλό σε όσα κι ο καρπός κι ενδείκνυται για ατμόλουτρα για τις προπτώσεις της μήτρας και του πρωκτού και για τη γυναικεία αιμορραγία. Καθαρίζει και την πιτυρίαση και την κασίδα και τα εξανθήματα και σταματά την τριχόπτωση' προστίθεται και στα λιπαρά έμπλαστρα, όπως και το λάδι που παρασκευάζεται από τα φύλλα της. Και το αφέψημα των φύλλων είναι κατάλληλο για ατμόλουτρα και με ωφέλεια γίνονται με αυτό πλύσεις στις λυμένες αρθρώσεις και στα σπασμένα οστά και σε αυτά που δεν έχουν παραγάγει πώρο' καθαρίζει και τους αλφούς κι ενσταλάζεται στα αυτιά που τρέχουν πύο, αλλά ενδείκνυται και για το μαύρισμα των μαλλιών ενώ κι ο χυμός τους έχει τις ίδιες ιδιότητες. Τα ίδια τα φύλλα λιωμένα ως κατάπλασμα ωφελούν τα υγρά έλκη και κάθε περιοχή που πάσχει από καταρροή και τα κοιλιακά, καθώς και τις φλεγμονές των όρχεων και τις ματωμένες φλύκταινες των ποδιών και τα κονδυλώματα. Ξερά και λεπτοτριμμένα πασπαλίζονται με ωφέλεια στα αποστήματα στη βάση των νυχιών και στα πτερύγια, αλλά και στις υγρές μασχάλες και τους μηρούς, ενώ και στην περίπτωση των καρδιαλγιών αναστέλλει την εφίδρωση' Καμμένα και ωμά μαζί με έμπλαστρο κεριού θεραπεύουν τα εγκαύματα, τα πτερύγια και τις φλεγμονές στα άκρα των νυχιών. Το εκχύλισμα των φύλλων λαμβάνεται όταν τα περιχύσουμε με παλιό κρασί ή βρόχινο νερό και τα στύψουμε. [...]" (Διοσκουρίδη, "Περί Ύλης Ιατρικής Α 112, απόδοση: Φιλολογική ομάδα Κάκτου)

 

 

 

 

Αλλά και σύγχρονες μελέτες δείχνουν πως οι θεραπευτικές ιδιότητες της μυρτιάς (ιδιότητες φύλλων, καρπών και αιθέριου έλαιου) αφορούν ένα ευρύ φάσμα παθήσεων, όπως του αναπνευστικού (βρογχίτιδα, άσθμα, βήχας), του νευρολογικού (άγχος, κατάθλιψη, γνωστικές λειτουργίες), του ουροποιητικού (ουρολοιμώξεις, κυστίτιδες), του γαστρεντερικού (φλεγμονές, πεπτικά προβλήματα, διάρροιες, αιμορροϊδες), του ενδοκρινικού (ορμόνες, διαβήτης), αλλά και του δέρματος (ακμή, ψωρίαση, φλεγμονές) και των γεννητικών οργάνων (κονδυλώματα, λευκόρροια) του ήπατος, των αρθρώσεων, κ.α. Γενικότερα, έχει αντιμικροβιακή, αντιβακτηριδιακή κι αντιμυκητιασική αλλά και αντιφλεγμονώδη δράση. Επιπλέον, τονώνει το ανοσοποιητικό, αποτελεί πλούσια πηγή αντιοξειδωτικών, είναι ωφέλιμη για το ήπαρ και τα νεφρά, αλλά και τις παθήσεις των αρθρώσεων. Έρευνες δείχνουν ότι προφυλάσσει από θρομβώσεις και ισχαιμικά επεισόδια, καθώς κι ότι ρυμίζει τη χοληστερίνη και τα λιπίδια. Νεότερες μελέτες δείχνουν πως έχει δράση και στην καταπολέμηση των καρκινικών όγκων. [Για πληροφορίες σχετικά με ιδιότητες και φαρμακευτική δράση, εδώ: Myrtle (Myrtus communis L.) berries, seeds, leaves, and essential oils: New undiscovered sources of natural compounds with promising health benefits].  Χρησιμοποιείται και ως καλλυντικό για την περιποίηση του δέρματος (ακόμη και για την απάλυνση των ρυτίδων) και ως αρωματικό σε ποτά και φαγητά. Τα αποξηραμένα φύλλα της μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αφέψημα, αλλά εξαιρετικό είναι και το αιθέριο έλαιό της. 

 

 

 

"Είχα μια θάλασσα στο νου
κι ένα περβόλι, περιβόλι τ’ ουρανού.
Την ώρα π’ άνοιγα πανιά
για την απάνω γειτονιά.

Στα παραθύρια τα πλατιά
χαμογελούσε μια μυρτιά.
Κουράστηκα να περπατώ
και τη ρωτώ και τη ρωτώ.

–Πες μου, μυρτιά, να σε χαρώ:
Πού θά βρω χώμα, θα βρω χώμα και νερό
να ξαναχτίσω μια φωλιά
για της αγάπης τα πουλιά;

Στα παραθύρια τα πλατιά
είδα και δάκρυσε η μυρτιά.
Την ώρα π’ άνοιγα πανιά
για την απάνω γειτονιά."

 

(Νίκου Γκάτσου, "Μυρτιά") 

Αναζητώντας, λοιπόν, το άρωμα μιας μυρτιάς, είπα κι εγώ να την τιμήσω λίγο, να θυμίσω τον δοξασμένο κλάδο της που στόλιζε ναούς και μνήματα ηρώων σε μια εποχή που ξέχασε να θυμάται, να τιμά, αλλά και να δοξάζεται... Αναζητώντας το άρωμα μιας μυρτιάς που σαν να κρύφτηκε μακριά από μας και να προτίμησε να καρποφορεί, ελεύθερη, αντάμα με τις αγριλιές στα περιβόλια... Αναζητώντας την χαμένη ευωδιά της χαμένης αλήθειας μας...