Ο Άγιος Σπυρίδωνας κι οι παραδόσεις (2)

 (Βλέπε και: Ο άγιος Σπυρίδωνας κι οι παραδόσεις (1))

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

Και συνεχίζει ο λαογράφος της Κέρκυρας, Γεράσιμος Χυτήρης ("Λαϊκή ψυχοσύνθεση και λατρεία" στο έργο "Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", εκδόσεις: Ιερά Μητρόπολις Κερκύρας, Παξών και Διαποντίων Νήσων) :

"Είναι μεγάλος ο αριθμός των ατόμων που φέρνουν το όνομά του στο νησί. Αποτελεί τούτο μίαν από τις πολλές ενδείξεις ευλαβείας. Αλλά και πέρα απ'αυτή διαπιστώνεται και ως εκδήλωση ευγνωμοσύνης. Η επίτοκος που αντιμετωπίζει δύσκολο τοκετό, η νεαρή μητέρα που στέκεται ανήσυχη πάνω από το αρρωστημένο της βρέφος, η άλλη, η πικραμένη μητέρα, που ο θάνατος της έχει αρπάξει το δικό της και αγωνιά στη σκέψη μιας πιθανής επαναλήψεως, όλες αυτές οι γυναίκες, που αισθάνονται να δοκιμάζεται βαθιά το μητρικό τους ένστικτο, θα αποτείνουν την επίκλησή τους για συμπαράσταση και προστασία στον Άγιο. Σε ανταπόδοση της βοήθειάς του, θα του υποσχεθούν να δώσουν το όνομά του στο βρέφος που κινδυνεύει. Πολλές απ'αυτές και να τελεστεί το βάπτισμα στον ίδιο του τον ναό, σαν πράξη πληρέστερης ευγνωμοσύνης. Άλλες, επιπλέον, και να αφιερωθεί στον ναό του, με την συμβολική περιβολή του ράσου για ένα διάστημα χρόνου. Στην περίπτωση του βαπτίσματος, συχνές είναι οι περιπτώσεις αποθέσεως του βρέφους στο κατώφλι μιας απ'τις θύρες εισόδου. Αυτό σημαίνει πως θα γίνει αποδεκτός ο προσκυνητής, που θα αυτοπροσφερθεί ως ανάδοχος. Ο τρόπος αυτός επαναφέρει στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, όπου ο ανάδοχος δεν καθορίζεται από υπολογισμούς και κοινωνικές συμβατικότητες.

Να σου το χαρίσει ο Άγιος.

Είναι μια συνηθισμένη ευχή που απευθύνεται στις μητέρες. Τη συνοδεύει η ακλόνητη πίστη πως αρκεί και μόνη η επίκληση σε αυτόν, για να θέσει τον καθένα κάτω απ'την προστασία του και να του χαρίσει μακροημέρευση και ευτυχία. Αλλά και αποτελεί έκφραση ευγενών συναισθημάτων και απρόσωπης κοινωνικής αλληλεγγύης η ευχή των ανθρώπων του λαού "με καλήν ώρα", όταν η βαριά καμπάνα του ναού σημαίνει παράκληση για κάποιαν άγνωστη επίτοκο. [...]

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

Είναι γενικότερη, και από την απώτερη αρχαιότητα παραδεκτή η πίστη πως κάθε τι το άγιο περικλείει υπερφυσική ευεργετική "δύναμη" ή "χάρη". Και πως αυτή στέκεται ανεξάντλητη "μεριζομένη και μη διαιρουμένη" και μεταδίδεται στους πιστούς με την απλή επαφή του προσκυνήματος ή και με ό,τι άπτεται του Αγίου. Σαν κατάλοιπο παλιού εθίμου απόμεινε, στα πανηγύρια ναών που γιορτάζουν, η πώληση από μικροπωλητές ταινιών, που τις αποκαλούν "μέτρες" στην Κέρκυρα. Οι "μέτρες" ήταν, αρχικά, ένα απλό νήμα, που με αυτό "μετρούσαν" τις διαστάσεις μιας θήκης λειψάνων ή μιας θαυματουργής εικόνας. Η επαφή του νήματος με τον άγιο της εικόνας ή των λειψάνων διοχέτευε σ'αυτό "δύναμη" ικανή να προφυλάσσει το φορέα. Από δω και η κοινή πίστη πως κι ένα ελάχιστο τεμάχιο από τις εμβάδες, τα "πασουμάκια" του Αγίου αποτελεί αλεξίκακο φυλακτό. Η ζήτησή του στο παρελθόν επέβαλε στους προϊσταμένους του ναού το έθιμο της διανομής, σαν είδος αντιδώρου στους προσκυνητές και αφιερωτές του. 

Η πρωτοχριστιανική αντίληψη αναζεί στην αδιάσειστη λαϊκή πίστη πως εκτός από τα "πασουμάκια" και η ίδια η λάρνακα αποτελεί εστία "χάριτος". Και αποτελεί για το λαϊκό άνθρωπο όρκο, απαράβατο κι αδιάσειστο, η αναφορά στη λάρνακα του Αγίου της Κέρκυρας:

Μα την κάσα τ'Αγιού.

Στη λάρνακά του καταθέτει την ευλάβεια και αφοσίωσή του ο λαός του νησιού. Αποτελεί αυτή το θρησκευτικό του κέντρο, αέναη πηγή πίστεως, παρηγοριάς κι ελπίδων. Στην Κέρκυρα, η λιτάνευση της εικόνας της Αναστάσεως τις μέρες της Διακαινισίμου αποτελεί έθιμο απαράβατο. Κατά τη διάρκειά της, πολλοί είναι οι κάτοικοι της υπαίθρου που ζητούν την τέλεση παρακλήσεως μπρος από το σπίτι ή το χωράφι τους. Στις περιπτώσεις αυτές η πομπή στρέφεται προς την κατεύθυνση της πόλεως, σε ένδειξη της ιδιαίτερης τιμής προς τον Άγιο του νησιού.[...]

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

"Θανατικό" ονομάζει και στην Κέρκυρα, παραστατικά, τις λοιμώδεις επιδημίες, που στο παρελθόν εξαφάνιζαν μεγάλον αριθμό ασθενών. Από ένα τέτοιο θανατικό έσωσε την Κέρκυρα στα 1629, ο πολιούχος της Άγιος και σ'ανάμνηση του θαύματος τελείται η ετήσια λιτανεία της Κυριακής των Βαϊων. Οι ζωγράφοι της εποχής απέδωσαν το θαύμα με την απεικόνιση του Αγίου να κυνηγά μ'ένα σταυρό στο χέρι ένα φανταστικό ον, κατάμαυρο, με πόδια και φτερά, κάτι σαν μια μεγάλη νυχτερίδα, που μορφοποιούσε το "Θανατικό". Από κάτω η πόλη και στο βάθος το Παλαιό της Φρούριο. [...]

"Ο Άγιος δεν προστατεύει μόνο την πόλη του. Έρχεται πρόθυμος συμπαραστάτης και βοηθός σε κάθε πιστό που τον επικαλείται. Μολονότι προστάτης άγιος των θαλασσών είναι ο Άγιος Νικόλαος, οι Κερκυραίοι ποντοπόροι επικαλούνται στις δύσκολες ώρες της τρικυμίες και τον Άγιο του νησιού τους. Αναφέρονται ευλαβικά πολλές περιπτώσεις διασώσεως, που τις επιβεβαιώνουν τα αφιερώματα ευγνωμοσύνης. Ο προσκυνητής θα παρατηρήσει στον νάρθηκα του ναού ασημένια ομοιώματα πλοίων και εικόνες που ανιστορούν με το χρώμα την πρόθυμη ανταπόκριση του Αγίου στις επικλήσεις των πλεόντων. [...]

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

Στο πνεύμα αυτό του εκμηδενισμού της αποστάσεως και της οικειώσεως και ο Άγιος της Κέρκυρας εκφέρεται ως "μπαρμπα-Σπύρος".

Έχουμε το μπάρμπα-Σπύρο να μας φυλάει και δεν σκιαζομάστενε.

Αλλά, έρχεται ταυτόχρονα και η επίγνωση της ανεπίτρεπτης τόλμης και η προσθήκη που ακολουθεί εκφράζει έμμεσα τη μεταμέλεια:

... που δεν είμαι άξιος να μελετάω τ'όνομά του."

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

Σημειώνει κι ο λαογράφος μας Δημήτριος Λουκάτος ("Συμπληρωματικά του χειμώνα και της άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη):

"Το Συναξάρι και τα θαύματά του οδήγησαν και σε άλλες ειδικευμένες τιμές και λατρείες. Είναι από τους πιο θαυματουργικούς αγίους στη βιογραφία του. Έτσι τον τιμούσαν πάντα οι χρυσοχόοι και αργυρουργοί (οι κουγιουμτζήδες, όπως έλεγαν στην Πόλη) επειδή για να βοηθήσει μια φτωχή οικογένεια, μετέβαλε σε χρυσό απολίθωμα ένα ζωντανό φίδι που περνούσε μπροστά τους. Τον τιμούσαν οι αγγειοπλάστες και κεραμουργοί, γιατί, όταν στην Α' Οικουμενική Σύνοδο ήθελε να μεταπείσει τον Άρειο απ'τις θεωρίες του, του έδειξε, με θαυματουργικόν τρόπο, πώς ένα κεραμίδι είναι ενιαίο (σαν την Αγία Τριάδα) αν και αποτελείται από χώμα (που του έμεινε στα χέρια), από νερό (που χύθηκε προς τα κάτω) κι από τη φωτιά του ψησίματος (που ανέβηκε ψηλά).

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

Τον τιμούσαν κι οι παλιοί νεκροθάφτες, γιατί σε μία περίπτωση που έπρεπε να πληροφορηθεί κάποιο σωτήριο μυστικό, που το είχε πάρει μια πεθαμένη μαζί της, πήγε πάνω από τον τάφο της. τη ρώτησε, κι εκείνη του αποκρίθηκε. Όλα αυτά τα αφηγούνται και τα τροπάριά του. [...]

Είναι και μια ωραία περίπτωση για τον άγιο που λατρεύεται αιώνες τώρα στη μουσικότροφη Κέρκυρα να υπάρχει ο θρύλος, ότι όταν ιερουργούσε, προσέτρεχαν άγγελοι γύρω του και, καθώς έμελπε το "Ειρήνη πάσι", οι άγγελοι του αντιφωνούσαν. [...]

Ο άγιος Σπυρίδωνας σύμφωνα με την παράδοση είναι πάντα προστάτης φτωχών και απελπισμένων, σωτήρας ναυτικών, αλλά και άγιος πολεμιστής για την Κέρκυρα, σε ώρες ιδιαίτερα θρησκευτικού κινδύνου από αλλοπίστους. [...]

Το ότι το λείψανό του είχε επί αιώνες λατρεία και στην Κωνσταντινούπολη, έχει κάμει γνωστό τον άγιο και στα μέρη της Ανατολής και πολύ τον τιμούσαν οι Έλληνες της Μ.Ασίας. Από παρετυμολογία του ονόματός του των είχαν και θεραπευτή των εξανθημάτων και της ευλογιάς, ακόμα δε και του πόνου των αυτιών.[...]

Τιμούν και στην Κύπρο το συμπολίτη τους άγιο. Στη γενέτειρά του Άσσια και στην επισκοπική έδρα του Τριμυθούντα, στα μέρη της Αμμοχώστου τον τιμούν στη γιορτή του και τον θυμούνται με παραδόσεις. (Δεν βρεχόταν, όταν έβρεχε' μάντευε τις πονηρές σκέψεις και την κλοπή.)

Δεν εργάζονται, σ'όλη την Κύπρο, στη γιορτή του (Οι νοικοκυρές ούτε να ζυμώσουν δε θέλουν, γιατί κάποτε "τους πέτρωσαν τα ψωμιά".) και το μεσημέρι στο τραπέζι τους τρώνε το τελευταίο ψαρικό της Νηστείας των Χριστουγέννων (από αύριο θα συνεχίσουν αυστηρότερα)."

"Άγιος Σπυρίδων- Ο ναός και η λατρεία του στην Κέρκυρα", φωτογραφία: Δημήτρης Ταλιάνης

Κλείνω με μια ακόμη παράδοση που διασώζει ο σπουδαίος λαογράφος μας Νίκος Ψιλάκης μαζί με τη Μαρία Ψιλάκη στο έργο τους: "Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοση" (εκδόσεις Καρμάνωρ):