Λεμόνια στους λειμώνες..

Όταν ήμουν παιδί και μεγάλωνα στη μεγαλούπολη, έχοντας όμως το προνόμιο όλες τις σχολικές διακοπές μου να τις απολαμβάνω στο χωριό, στο σπιτάκι μας εδώ είχαμε δυο μεγάλες λεμονιές με τις ριζούλες τους στριμωγμένες σε κάτι τεραααάστιους -για τα παιδικά μου μάτια!- ντενεκέδες! Γιατί, όπως και να το κάνουμε, το βουνό των Κενταύρων δεν ενδείκνυται για την καλλιέργεια εσπεριδοειδών, ένεκα του βαρύ χειμώνα που τα τσουρουφλάει. Έτσι, μέσα στο βαρέλι, με το πετρόχτιστο ντουβάρι να τις προστατεύει από τη μια μεριά και το χοντρό καραβόπανο μανταλωμένο σπό ένα σιδερένιο κρίκο, να τις προφυλάσσει μέσα στην αγκάλη του, οι καημένες επιβίωναν τις δύσκολες μέρες του χιονιά και του παγετού...

Τούτες οι λεμονιές, στεκόντουσαν δεξιά κι αριστερά από τα στρογγυλά σκαλάκια που οδηγούσαν στη βαριά ξύλινη θύρα του μικρού σπιτιού. Η μια, που βρίσκονταν απ'τα δεξιά, φλερτάριζε με τα κληματόφυλλα της κρεβατιάς, η δεύτερη, πιο μοναχική, συνομιλούσε μοναχά με το νεράκι που έτρεχε έξω από τον παλιό νεροχύτη και κυλούσε γουργουριστά μες στο αυλακάκι που βρισκόταν κάτω από τα ριζωμένα πόδια της.

Πόση χαρά έκανα, σαν παιδί, αλλά και μεγαλύτερη, όποτε ερχόμαστε κι έβρισκα φυτρωμένα στα κλωναράκια τους, ζουμερά μοσχοβολιστά κατακίτρινα λεμόνια! Τα λεμόνια από τις λεμονιές μας! Κι ήταν, μάλιστα, διαφορετικά! Η αριστερή γεννοβολούσε πιο συχνά, αλλά της δεξιάς ήταν τροφαντά και μεγαλόσχημα! Μικρούλι πολύ, το καλοκαιράκι, στεκόμουν με το λάστιχο από πάνω τους και μετρούσα μέχρι το πενήντα.. Έστι μού'χε πει η μάνα μου, για να σιγουρευτεί πως θα τις αφήσω καλοποτισμένες! Μού'μεινε η συνήθεια και, πολλές, φορές, ακόμη και τώρα, μετρώ από μέσα μου, καθώς ποτίζω τα φυτευμένα μου σε μεγάλους ντενεκέδες!

Όταν πριν μερικά χρόνια, πέρασε ο πιο βαρύς χειμώνας που έχω νιώσει τουλάχιστον εγώ, σε τούτο το χωριό, οι λεμονιές δεν τα κατάφεραν. Την πρώτη χρονιά τη γλίτωσαν τραυματισμένες. Τη δεύτερη χρονιά, με τα ατελείωτα χιόνια που συνόδεψε ο δριμύς παγετός, μας εγκατέλειψαν! Η μια ξεράθηκε ολοσχερώς, η δεύτερη κατάφερε να πετάξει ένα κλωναράκι νερατζιάς, καθώς φαίνεται ήτανε μπολιασμένη, που ακόμη όμως δε μας έχει φιλέψει με τα πρώτα του φρούτα.

Ζήτησα, λοιπόν, κι εγώ από το γείτονα, που είχε πολλές κι έτσι αρκετές επιβίωσαν, έστω και ταλιπωρημένες, να μου πιάσει από τις δικές του με μόσχευμα. Κι έτσι βρέθηκα ξανά με δυο μικρούτσικες λεμονιές, σε δυο μικρά, κατακκόκινα ντενεκέδια. Φέτος τροφαντέψανε αρκετά, αρχίσανε να ψηλώνουν και τα μικρά κλαράκια τους έγειραν από τους βαριούς φωτεινούς καρπούς... Κι έτσι, βρέθηκα ξανά με λεμόνια από τους ντενεκέδες, με λεμόνια από τον κηπάκο μου!

Τί σημαίνει, όμως, λεμόνι;

Την ονομασία αυτή την πήραμε ως αντιδάνειο από το ιταλικό/λατινικό limone, το οποίο, όμως, προέρχεται από το ελληνικό λειμών(=λειβάδι), όπου λειμώνιος= ο ανήκων εις λειμώνα, λειβάδι. Ο "λειμών", πάλι, έλκει την καταγωγή του από το ρήμα λείβω=ρέω, στάζω, αλλά και εκχέω (εξ ου και λιβάδι, λίμνη, λιμήν). Κοινώς, το λεμόνι είναι ο καρπός πλήρης χυμού! (πηγή πληροφοριών: Άννα Τζιροπούλου-Ευσταθίου, "Ο εν τη λέξει λόγος" και "Έλλην Λόγος").

Αναφέρει το "Μέγα λεξικό όλης της ελληνικής γλώσσης" του Δημητράκου:

και το "Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης" (1839) του Ανθίμου Γαζή :

Και πάμε παρακάτω, να δούμε και τη λέξη κίτρο, καθώς "Κιτρέα η λεμονέα" (Citrus limon) είναι και η επίσημη ονομασία του δέντρου, κίτρο το εσπεριδοειδές, παρεμφερές με το λεμόνι, citron στα γαλλικά το λεμόνι και κίτρινος, ο έχων το χρώμα του κίτρου...

("Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης", Ανθίμου Γαζή)

("Petit Larousse", Paris 1920)

Παρακάτω, ένα απόσπασμα από τους περίφημους "Δειπνοσοφιστάς" του Αθηναίου (2ος-3ος μ.Χ. αι.), σε απόδοση Σταύρου Αλεξιάδου (εκδόσεις Πάπυρος):

Κι ας έρθουμε, λοιπόν, στις ιδιότητες του λεμονιού.. Και, πριν περάσω στο Μπαζαίο, θα αναφέρω την προσωπική μου εμπειρία. Γιατί από όταν δοκίμασα να πίνω σκέτο χυμό λεμονιού, όποτε ένιωθα το πρώτο γαργάλημα ιού στο λαιμό μου, τουλάχιστον γλίτωσα από τις εξοντωτικές κρίσεις βήχα που με παρέλυαν όποτε άρπαζα καμιά ίωση. Γιατί πυρετοί και λοιπά μπορεί να μη με πιάνουν, αλλά έτσι και μου κατσικωθεί καν'νάς ιός, βήχω μέχρι τελικής πτώσεως! Δεν τη γλιτώνω! (Ένεκα και φουγάρο, ένεκα και μιας ευαισθησίας στην περιοχή). Ε, προς το παρόν (μη λέω μεγάλα λόγια και με ματιάσω!) το στυμμένο λεμονάκι κάθε τόσο στο λαιμό μου (ξινό, ξεξινό το πίνω), μόλις δω τα πρώτα σημάδια γαργαλήματος, έχει αποβεί σωτήριο! Όχι με μέλια και νερωμένο και σχετικά.. αυτό στην περιπτωσή μου, δεν έκανε και πολλά πράγματα.. σκέτο, ξινό, να τσούζει!

Και περνάμε στον Κώστα Μπαζαίο με τα βοτάνια του ("100 βότανα, 2000 θεραπείες" ο τίτλος):

"Λέγεται ότι η συμβουλή που έδινε στις ερωμένες του ο Καζανόβα, όταν εκείνες διαμαρτύρονταν για τον καρπό του έρωτά τους, ήταν να χρησιμοποιούν χυμό λεμονιού ως αντισυλληπτικό." (χμμ ναι, δεν κρατήθηκα να μην το βάλω κι αυτό το εισαγωγικό!) Ακόμη:

"Στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο οι Σοβιετικοί έδιναν στους στρατιώτες τους που μάχονταν μες στα χιόνια λεμόνι σε σκόνη για δυναμωτικό." [...]

"Όπως όλα τα εσπεριδοειδή, τα λεμόνια περιέχουν φλαβονοειδή που βοηθούν τον οργανισμό να καταπολεμήσει τους ιούς και να εξαλείψει αλλεργικές αντιδράσεις, λιμονίνη και τερπένες, ουσίες που ελέγχουν την παραγωγή χοληστερίνης και βάζουν σε κίνηση μια αλυσιδωτή αντίδραση που μπλοκάρει ορισμένα καρκινογόνα. Έχει δειχτεί ότι αποτρέπει την ανάπτυξη καρκινικών όγκων στα ζώα".

Κι επειδή αν κάτσω να τα αντιγράψω εδώ όλα δε θα τελειώσω ούτε αύριο την εγγραφή, περιληπτικά αναφέρω:

Το λεμόνι είναι το αποτελεσματικότερο αντισκορβουτικό φάρμακο με μεγάλη αντιμολυσματική ικανότητα. Είναι θαυμάσιο αντιβακτηριακό, απολυμαντικό, στυπτικό και αντισηπτικό. Ακόμη είναι διουρητικό (συνιστάται σε οξείς ρευματισμούς), βοηθάει την πέψη, καθαρίζει και αλκαλοποιεί το αίμα, κατεβάζει το δείκτη του διαβήτη, διαλύει τις πέτρες των νεφρών (όταν προέρχονται από ουρικό οξύ), κατευνάζει το κεντρικό νευρικό σύστημα, εμποδίζει την αρτηριοσκλήρωση, τη θρόμβωση και τη συσσώρευση αλάτων στον οργανισμό, κατεβάζει τον πυρετό, κόβει τη δίψα, σταματάει την ευκοιλιότητα, σκοτώνει τα παράσιτα εντέρου, ανακουφίζει τις αιμορροϊδες(πλέονουμε με αφέψημα), κάνει καλό στον ίκτερο και, φυσικά, θεραπεύει κρυολογήματα, βήχα και πονόλαιμο.

Επιπλεόν προλαβαίνει τις δηλητηριάσεις, ιδιαίτερα από οστρακοειδή, και ενεργεί ως αντίδοτ, ενώ το αφέψημα των φύλλων λεμονιάς ανακουφίζει τους πόνους τις περιόδου.

Εξωτερικά, ο χυμός λεμονιού χρησιμοποιείται αποτελεσματικά σε εγκαύματα (από τον ήλιο), χιονίστρες, κάλους, ψωρίαση, πιτυρίδα και τριχόπτωση (στο ξέβγαλμα των μαλλιών), ρινορραγία, πονοκέφαλο (με τοπικές εντριβές), φακίδες (συχνά τις εξαλείφει αν τις τρίβουμε κάθε βράδυ με φέτες λεμονιού), ενώ καθαρίζει και λευκαίνει το δέρμα και κλείνει τους ανοιχτούς πόρους.

Τέλος, όπως αναφέρει ο Κώστας Μπαζαίος:"Είναι γαλακτοφόρο, πολύτιμο για τις λεχώνες που θέλουν να θηλάσουν το μωρό τους (και δεν επιτρέπουν στους μαιευτήρες να τους δώσουν το χαπάκι, που δήθεν κόβει τους υστερόπονους, ενώ στην πραγματικότητα υποδουλώνει όλες τις μητέρες στις πολυεθνικές εταιρείες που πουλάνε τα ειδικά γάλατα για βρέφη- τα οποία δεν είναι ό,τι καλύτερο για την υγεία του παιδιού)." 

Αυτά για το πολύτιμο λεμονάκι που, ιδιαίτερα στις μέρες μας, που κυκλοφορούν και διάφορες γουρουνοϊώσεις και σχετικά περίεργα, νομίζω πως δεν πρέπει να παραβλέπουμε τα οφέλη του, τα χαρίσματα με τα οποία το προίκισε η Μάνα Φύση ώστε να μας προστατεύει με όση, τέλος πάντων, δύναμη διαθέτει...

Περί Στυλιανού και τέκνων..

Αν και δεν είχα σκοπό να κάνω εγγραφή σήμερα, η ερώτηση της Ηπιόνης με έβαλε στη διαδικασία να γράψω, έστω δυο λογάκια στα γρήγορα, και για τα λιγοστά έθιμα της μέρας τούτης και τα λαογραφικά περί του αγίου Στυλιανού...

Ο άγιος Στυλιανός, λοιπόν, θεωρείται από το λαό μας προστάτης των παιδιών και δη των νεογέννητων, των βρεφών. Τούτο οφείλεται κυρίως στην παρετυμολογία του ονόματός του (στύλος, στυλώνω και σχετικά), αλλά, από όσο πήρε το μάτι μου, ρίχνοντας μια βιαστική  ματιά στα σχετικά με το βίο του, φαίνεται πως είχε μια ιδιαίτερη αδυναμία στα παιδιά και, εν ζωή, υπήρξε θεραπευτής πολλών βρεφών. Ο λαογράφος μας, Δημήτριος Λουκάτος ("Τα φθινοπωρινά"), είναι αρκετά κατατοπιστικός:

"Το όνομά του (από το στύλος που μπορεί να αναφέρεται και σε ασκητικό στυλιτισμό) έδωσε (παρετυμολογικά) αφορμή να θεωρηθεί ο άγιος "στύλος" προστασίας και υγείας, ιδιαίτερα των άρρωστων παιδιών, αλλά και στηρικτής εγκυμοσύνης των ασθενικών μητέρων, που συνήθως απένβαλλαν. (Τους "εστύλωνε" τις γέννες).

Στις θεραπευτικές αυτές ιδιότητες του αγίου συνέβαλε και η Υμνογραφία του:

-Των νεογνών και νηπίων φύλαξ γενόμενος,

εκ πάσης επηρείας και δεινής καχεξίας

αλώβητα τα βρέφη και ασινή διαφύλαττε πάντοτε

και ευτεκνίαν παράσχου, Στυλιανέ...


Ο άγιος Στυλιανός παριστάνεται συνήθως "γέρων μακρυγένης- διχαλογένης", που κρατεί στην εγκαλιά του ένα βρέφος σπαργανωμένο (κατά το παλιό σύστημα) και στο χέρι του χαρτί κατεβατό (ειλητάριον) που γ΄ραφει: "Παίδων φύλαξ πέφυκα, Θεού το δώρον" (Κόντογλου, Έκφρασις Α', 1960).Η παράσταση αυτή είναι από τις πιο εκλαϊκευμένες της αγιογραφίας μας (φορητές, χάρτινες, μεταλλόχρωμες ή χαρακτές) που αναζητούν οι μητέρες για τα παιδιά τους (τις κρεμούν στα κρεβατάκια ή στα καρότσια τους) ή και για τις εγκυμοσύνες τους ("να στυλώσει η γέννα τους") [...]

Σέβονται πολύ οι νοικοκυρές τη γιορτή του και δεν κάνουν δουλειές. "Τ'άι- Στυλιανού, όσες έχουν παιδιά, δεν δουλεύουν, για να ζήσουν τα παιδιά τους" (Θράκη 1910) - "Οι μικρομάνες (που έχουν παιδί στην αγκαλιά) δεν δουλεύουν τ'άι-Στυλιανού, για το παιδί τους (Ήπειρος, 1969).

Στα ασθενικά παιδιά φροντίζουν να δίνουν το όνομα Στυλιανός, για να στυλώσουν κι εκείνα και τ'αδρέφια τους. Σε περιόδους βρεφικών επιδημιών τα βαφτιστικά ονόματα Στέλιος (όπως και Στέργιος) παρουσιάζονται συχνότερα. Η ονοματοθεσία αυτή δίνεται κι από πρωτύτερα, σαν υπόσχεση (τάμα) στον άγιο, για να κρατηθεί το παιδί-έμβρυο."

Στην ιστοσελίδα της Φούρκας Κονίτσης (http://www.fourka.gr/laografia/ithi_ethima/november), αναφέρουν:

"Προστάτης των βρεφών, γιατί στυλώνει, στηρίζει, μεγαλώνει τα μωρά, γι' αυτό σηκώνουν ύψωμα, μοιράζουν σιτάρι και δεν τσιμπούν (ράβουν) για την υγεία των μωρών. Σε κάθε σπίτι έχουν την εικόνα του και στο σχολείο ακόμα έχουν την εικόνα του, πλάι στην εικόνα των Τριών Ιεραρχών."

Αυτά, λοιπόν, περί αγίου Στυλιανού (<στυλώνω= υποστηρίζω κάτι με στύλο/ δυναμώνω, τονώνω) πού'γινε Στέργιος (στεριώνω=κάνω κάτι στέρεο, σταθερό) και Στέλιος... Και μού'μεινε η απορία πως συνδέεται το Στέλλα, που σημαίνει στα ιταλικά "αστήρ", κοινώς αστέρι, με το Στέλιος και το Στυλιανός. Βέβαια, "στερέωμα" λέγεται κι ο ουρανός, "το άπειρο διάστημα όπου τα ουράνια σώματα".. Και αστέρια, τα ουράνια σώματα...

Η αγία Αικατερίνη της βροχής και της παντρειάς!

Της Αγίας Αικατερίνης, λοιπόν, σήμερα (χρόνια πολλά στις εορτάζουσες!) που, όπως σημειώνει ο Βασίλης Λαμνάτος ("Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας"), "ο λαός μας παραδέχεται πως την ημέρα αυτή (της γιορτής της) βρέχει τόσο πολύ που τα νερά της βροχής παρασύρουν και τα γιοφύρια ακόμα." !! Άντε να δούμε τι θα κάνει σήμερα! (Αν κι έτσι όπως τά'χουν κάνει με τους αεροψεκασμούς, άντε να κάνεις τώρα στατιστική για τις βροχοποιές δυνατότητες της αγίας!).

Συμπληρώνει ο Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των"): "Την ημέραν της εορτής της συνήθως βρέχει, διότι θέλει να ευεργετήση τους ανθρώπους, ως συνάγεται από την παροιμίαν "Η άγια Κατερίνα το δανείζεται το νερό" (Γορτυνία). Η βροχή κατά τα τέλη Νοεμβρίου είναι ωφέλιμος. Αν όμως ο καιρός δεν είναι βροχερός, η Αγία υποτίθεται ότι επιθυμεί να δανεισθή από άλλον άγιο και να βρέξει την ημέρα της εορτής της για να ευεργετήσει τους ανθρώπους."

Αλλά, η αγία Αικατερίνη, εκτός από ωφέλιμη αρωγός στην καλλιέργεια, παρουσιάζεται συχνά και ως σύμμαχος των κοριτσιών στην εύρεση του πολυπόθητου γαμπρού! Αναφέρει ο Δημήτρης Λουκάτος στα "Φθινοπωρινά Λαογραφικά" του: "Έχουμε όμως από τα Νησιά μας λαογραφικές μαρτυρίες και για μαντικές επικλήσεις στην Αγ.Αικατερίνη, νά'ρθει κι αυτή (με τη σειρά της) στον ύπνο των κοριτσιών, και να τους αναγγείλει το γαμπρό." Και συνεχίζει:

"Να πως έχει καταγράψει ένα τέτοιο έθιμο "Ονειρομαντείας" στην Κίμωλο, το 1963, ο συνάδελφος Γ.Κ.Σπυριδάκης:

-Της Αγίας Αικατερίνης, την παραμονή το βράδυ, οι οικογένειες πάνε στην Εκκλησία άρτους, με σφραγίδες (ευλογητικές). Μετά τον Εσπερινό, ο παπάς θα δώσει στην κάθε κοπέλα, ή και σε νέο, μια σφραγίδα (=κομμάτι σφραγισμένο) από τον άρτο. Αυτό το κομμάτι η κοπέλα θα το βάλει κάτω από το μαξιλάρι, πριν κοιμηθεί, και θα πει:

-Αγιά μου Κατερίνα μου, δετόρου θυγατέρα,

που πέρασες την έρημο, την Αίγυπτο,

την κολυμπήθρα του γιαλού, τη μαρμαροχρυσοπηγή,

να μη φας, να μην πιεις,

α δεν έρθεις να μου πεις

ή καλό ή κακό

για τον νέο π'αγαπώ/

Αυτό θα πει τρεις βραδιές. Κι εκείνη (η αγία Κατερίνα) θα πάει να της το πει στ'όνειρό της ποιόν θα πάρει."

Ανάλογο έθιμο, διασωζόμενο από τον Αρ.Μ.Ταταράκη, παραθέτει κι ο Φίλιππος Βρετάκος στο βιβλίο του ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριότεραι εορταί των"):

Αυτά τα λίγα για σήμερα και.. πολλή καλημέρα σας!!!

Παναγιά πολυσπορίτισσα

Της Παναγιάς της Πολυσπορίτισσας σήμερα.. Δυο χρόνια πριν τούτη η Παναγιά που γιορτάζεται στις 21 του Νοέμβρη μού'δωσε την αφορμή για την πρώτη εγγραφή μου σε αυτό το ιστολόγιο, μια εγγραφή δοκιμαστική και λιγόλογη. (Παναγιά η Πολυσπορίτισσα...) Η Παναγιά η Αποσπορίτισσα, όπως τη λεν εδώ, μιας και τη μέρα της γιορτής της λαμβάνει χώρα η τελευταία σπορά. Από δω και μπρος, δεν έχουμε παρά να αναμένουμε να θρέψει ο σπόρος κάτω από τη γη μητέρα, να ριζώσει κι ύστερα σιγά-σιγά να βλαστήσει και, με την επιστροφή της Περσεφόνης από τα κρυερά, τα χειμωνιάτικα, παλάτια του Άδη, να μας χαρίσει τους πολύτιμους καρπούς του...

Όλο τούτο το διάστημα, κύριο χαρακτηριστικό των γεωργικών εργασιών, αποτελούσε η σπορά, νωρίτερα για τα πεδινά και νότια, αργότερα για τα ορεινά και βόρια. Για αυτό κι έχουμε τον Αη-Γιώργη τον Σποριάρη (βλέπε: του Άη-Γιώργη του φτωχού, του Μεθυστή, του Σποριάρη..) στις 3 του Νοέμβρη, για αυτό κι ο λαός μας ονομάτιζε τον Οκτώβριο "Σπαρτό"  για αυτό και ο αντίστοιχος μήνας (τέλη Οκτωβρίου, αρχές Νοεμβρίου) με την ονομασία Πυανεψίων (πύανα= κουκκιά, όσπρια + έψειν= βράζω) των αρχαίων ημών προγόνων, ο αφιερωμένος στον Απόλλωνα και την Άρτεμι, οπότε και μοιράζονταν πανσπερμίες από όσπρια και στάρι. (βλέπε: Λαογραφικά και μυθολογικά του Οκτώβρη!) Για αυτό και της Παναγιάς της Πολυσπορίτισσας σήμερα, που φτιάχνουν το "πολύσπορο", την αρχαία πανσπερμία, και το μοιράζουν στην γειτονιά.

Έθιμα με πανάρχαιες ρίζες, έθιμα που ομολογούσαν τον ιδιαίτερο σεβασμό που έτρεφαν οι πρόγονοί μας για τη μάνα φύση και την ευγνωμοσύνη τους για την καρποφόρα και ζωοδότρα γη, έθιμα που διατηρήθηκαν χιλιετίες ολάκερες, που χρωματίζαν με τις πινελιές τους κάθε ημέρα του χρόνου και κάθε εποχή, που δίναν αφορμή για γιορτάσια, για συναναστροφή, για χαμόγελα και επικοινωνία, έθιμα που κρατούσαν τους ανθρώπους ενωμένους και που κρύβαν στο συμβολισμό τους αξίες διαχρονικές, έθιμα που σε μια γενιά, εμείς οι "σοφοί", οι μοντέρνοι και προοδευτικοί - που διατεινόμεθα ότι δεν έχουμε χρόνο να απολαύσουμε το άρωμα ενός λουλουδιού, αλλά έχουμε άπλετο χρόνο να αφιερώσουμε, παρακολουθώντας με διεσταλμένα τα μάτια, σε όποιο σκουπίδι μας σερβίρει η τηλεόραση - τα απορρίψαμε και τα ρίξαμε στον Καιάδα της λησμονιάς, τα αποκηρύξαμε μαζί με τη λαϊκη σοφία των προπατόρων μας, ως περιττά και άχρηστα σκουπίδια της τόσο ουσιώδους, θαυμαστής κι αξιοζήλευτης σύγχρονης καθημερινότητάς μας!...

Της Παναγιάς της Πολυσπορίτισσας, λοιπόν... Και καταγράφει ο Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των"): "Ονομάζουν όμως αυτήν και Πολυσπορίτισσα (Ευρυτανία, Δυτ.Μακεδονία, κ.α.), επειδή την ημέραν αυτήν, κατά το έθιμον, έβραζαν εντός χύτρας "πολυσπόρια", ήτοι διαφόρους δημητριακούς καρπούς και όσπρια, ως σιτάρι, αραβόσιτον (καλαμπόκι), λαθούρια, ρεβίθια, φασόλια, κουκκιά κ.τ.λ., τα οποία εμοίραζαν εις τον κόσμον "για τα χρόνια πολλά", δια να εξασφαλίσουν δηλαδή κατά το ερχόμενο έτος την αφθονίαν των καρπών. [...] μοιράζουν δηλαδή "απαρχές" και θυμίζουν τα αρχαία "Πυανέψια" του ίδιου περίπου μήνα. Και ο Δημ.Λουκόπουλος ("Γεωργικά της Ρούμελης", Αθήναι 1938, σ.171) αναφέρει: "Την 21ην Νοεμβρίου, οι γεωργοί γιορτάζουν την πολυσπορίτισσα ή Μεσοσπορίτισσα. Πολυσπορίτισσα λένε, γιατί σε πολλά χωριά παίρνουν πολυσπόρια (σιτάρι, καλαμπόκι, κουκκιά, κ.λ.π.) και πάνε στην πηγή, τα ρίχνουν μέσα και λένε: όπως τρέχει το νερό, να τρέχη το βιό. Παίρνουν νερό και γυρίζουν. Επίσης τη μέρα αυτή αντίς άλλο φαγητόι βράζουν τα πολυσπόρια, τρώνε και μοιράζουν και σε δικούς τους για χρόνια πολλά. Μεσοσπορίτισσα, όπως λένε, το είπαν με το να μεσιάζη τότε η πρώιμη σπορά τους. Κι αυτή τη μέρα βασιλεύει η πούλια, αν τύχη ξαστεριά. Κι όπως θα κάμη αυτήν τη μέρα, θα κάμη και τις σαράντα κατοπινές μέρες.""

Εδώ, στο ορεινό Πήλιο, δεν τα φτιάχνουν τα πολυσπόρια, μάλλον επειδή, λόγω μορφολογίας, δεν καλλιεργούνται ιδιαίτερα τα δημητριακά και τα όσπρια, τα οποία και ευδοκιμούν στον κάμπο. Όμως, μια γυναίκα με ρίζες πολίτικες, μαθημένη από μικρό παιδί απ'τη γιαγιά της, μας μοίρασε σήμερα το πολυσπόρι. "Αυτό παιδί μου, να το κρατήσετε σε παρακαλώ.. κι εσύ κι η μάνα σου και τα παιδιά σου.. από τους παππούδες μας είναι.. να φτιάχνετε τα πολυσπόρια, να τα μοιράζετε στη γειτονιά, στον κόσμο...για το καλό"

Κι ιδού, η συγκεκριμένη συνταγή για τα "πολυσπόρια" που, φαντάζομαι, θα βρίσκεται σε πολλές παραλλαγές, ανάλογα με τον τόπο και τις ποικιλίες που καρποφορούν κι ίσως κι ανάλογα με την έμπνευση και τα γούστα...

Σιτάρι, καλαμπόκι, σταφίδες (μαύρες και ξανθές), καρύδια, μύγδαλα, σησάμι, λίγο λαδάκι, μια τζούρα ζάχαρη, μια πρέζα αλατοπίπερο.

Βράζουμε το στάρι πολύ καλά, να μαλακώσει. Βράζουμε χώρια και το καλαμπόκι. Το σησάμι, τα καρύδια και τα μύγδαλα (που πρώτα τα κοπανίζουμε), τα καβουρντίζουμε στο τηγάνι. Τέλος, σε μια μεγάλη χύτρα, αναμειγνύουμε όλα τα υλικά και "δένουμε" με λίγο αλευράκι και νερό για να χυλώσει. Έχουμε, όμως, φυλαγμένο λίγο από το καβουρντισμένο σησάμι το αμύγδαλο και το καρύδι για να πασπαλίσουμε και από πάνω, σε κάθε κυπελλάκι που σερβίρουμε.

Υ.Γ. Βλέπε περισσότερα και σε νεότερη ανάρτηση: Της Παναγιάς της Μεσοσπορίτισσας!

με άρωμα λεβάντας...

Λεβάντα... αγαπημένο μου άρωμα, αγαπημένο μου φυτό που ευωδιάζει κάθε που ανθίζει στον κηπάκο μου και που πολύ εύκολα πολλαπλασιάζεται, αφού αρκεί να κόψεις ένα κλωναράκι και να το μπήξεις στο χώμα, τέτοια εποχή ή και την άνοιξη...

Πέρα από το ιδιαίτερο μοσχοβόλημά της και το πανέμορφο μωβ ανθάκι της, η λεβάντα κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην καρδιά μου για την πολύτιμη προστασία που προσφέρει στα ρούχα και στα βιβλία μου. Έτσι το καλοκαιράκι, περισσυλλέγω με δέος τα λουλούδια της, που αφού αποξηράνω τα φυλάσσω σε γυάλινα δοχεία για να τα χρησιμοποιήσω με την πρώτη ευκαιρία! Κι αφού, πριν λίγο καιρό, αρωμάτισα με αυτά τις ντουλάπες μου,χθες αξιώθηκα να γεμίσω τα καινούρια μου πουγκάκια που θα στολίζουν τα ράφια της βιβλιοθήκης μου. Μιας και η λεβάντα θεωρείται σκωροαπωθητικό, όπως προστατεύει τα μάλλινα, θεωρώ πως εξίσου μπορεί να προστατεύσει και τα βιβλία και δη τα παλιά κι ευαίσθητα, από τούτο το λαίμαργο ζωύφιο. Και, πάντα μου γεννιέται η απορία' εφόσον ετούτο το ευωδιαστό φυτό είναι τόσο αποτελεσματικό, γιατί ο κόσμος προτιμά να επιλέγει όλα εκείνα τα δηλητηριώδη υποκατάστατα, τύπου ναφθαλίνης, που οι κουβέρτες ποτισμένες από την απωθητική μυρωδιά τους, δε λεν με τίποτα να ξεβρωμίσουν;

Ο σημερινός, λοιπόν, συνδυασμός λεβάντας και βιβλιοθήκης, μου προκάλεσε στο νου μου ερωτηματικά σε σχέση με το όνομά της, τις ρίζες της, την καταγωγή και τη γενιά της, ένα πράγμα! Και, άρχισα να σκαλίζω τα βιβλία μου σχετικά..

Ένα κοινό λεξικό ("Τεγόπουλος-Φυτράκης") το ετυμολογεί από το ιταλικό lavanda. Ωραία, πάμε παρακάτω... Lavanda ιταλικά, lavande γαλλικά, lavender αγγλικά και πάει λέγοντας. Όλες την ίδια ρίζα, από το ιταλικό lavare= πλένω. Γράφει το γαλλικό "Dictionnaire Etymologique" (Albert Dauzat): (XIV s., Chr. de Pisan), empr. a l'it. lavanda, proprem. "qui sert a laver" (parce qu'elle parfume l'eau de toilette). Δηλαδή, σα γραπτή λέξη τη συναντάμε το 14 αιώνα, είναι δάνειο από το ιταλικό lavanda κι ονομάστηκε έτσι επειδή με εκείνην αρωματίζαν το νερό του λουτρού. (εξ' ου κι η προέλευση του ονόματος από το lavare= πλένω.)

Κι άμα το σκαλίσουμε κι ακόμη παραπάνω... το lavare προέρχεται από τα λατινικά lavo και luo που με τη σειρά τους προέρχονται από τα αρχαιοελληνικά λούω και λόFω (με το δίγαμμα -F- του αρχαιοελληνικού αλφαβήτου που το 403π.Χ. αφαιρέθηκε από το ιωνικό αττικό αλφάβητο, αλλά διατηρήθηκε εις το Χαλδαϊκό το οποίο και υιοθετήθηκε από τους Λατίνους και ηχούσε συνήθως ως ελαφρό β ή φ) που φυσικά σημαίνουν λούω, πλένω. Εξ' ου και λοFετρόν (λουτρόν), επειδή "λύει την κόπωση" του σώματος... (τα στοιχεία αυτά από τα βιβλία "Έλλην Λόγος" και "Ο εν τη λέξει λόγος" της Άννας Τζιροπούλου-Ευσταθίου).

Κι όλα αυτά, ταιριάζουν μια χαρά με τις ηρεμιστικές, σπασμολυτικές κι αναλγητικές ιδιότητες της λεβάντας μας, που το αιθέριο έλαιό της, θα αποτελούσε ό,τι πιο ανακουφιστικό μέσα σε μια γεμάτη με χλιαρό νερό μπανιέρα...

Όπως αναφέρει κι ο Κώστας Μπαζαίος στο βιβλίο του ("100 βότανα, 2.000 θεραπείες"): "Οι αρχαίοι Λίβυοι και Ρωμαίοι την χρησιμοποιούσαν στο μπάνιο τους. Από την ιστορία ξέρουμε ότι την χρησιμοποιούσαν και για να αρωματίζουν τα ρούχα τους (έραβαν ανθισμένα κλαράκια λεβάντας ανάμεσα στη φόδρα και το ύφασμα)." 

Μάλιστα.. όλα καλά.. αλλά οι απορίες μου συνεχίστηκαν... Το "λεβάντα" είναι μια σχετικώς πρόσφατη ονομασία. Πώς άραγε λεγόταν από τους αρχαίους ημών προγόνους; "Μέγα λεξικόν όλης της ελληνικής γλώσσης" του Δημητρίου Δημητράκου και: λεβάντα: το φυτόν λεβαντίς η στοιχάς. Και πάμε στο: στοιχάς: 1) ο κείμενος κατά στοίχους, κατά σειράς, 2) Στοιχάδες (νήσοι) σειρά νήσων παρά την Μασσαλίαν, Απολλών.Ρ.4.554, Στραβ.4.1.10, 3) στοιχάς (η) είδος του αρωματικού φυτού λαβαντίς, ονομασθέν ούτως εκ των Στοιχάδων νήσων: Ορφ.Αργ.918, Διοσκ.3,26' πρβλ. στοιχαδίτης οίνος κ. στοιχαδικόν όξος.

Επομένως τη λεβάντα τη συναντάμε στην αρχαιοελληνική γραμματεία με την ονομασία "στοιχάς", καταρχήν στα "Αργοναυτικά" των "Ορφικών" :

αλλά και στο Διοσκουρίδη.

Η λεβάντα, εκτός από "σκωροαπωθητικό", έχει πολλές άλλες ωφέλιμες για τον άνθρωπο ιδιότητες, τις οποίες καταγράφει ο στο βιβλίο του Κώστας Μπαζαίος"100 βότανα, 2.000 θεραπείες". Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι αναλγητική (το αφέψημά της σταματάει πονοκεφάλους και πονόδοντους), ηρεμιστική (σε ευερεθιστικότητα, μελαγχολία, ναυτία, νευρώσεις), σπασμολυτική (για σπασμούς, αϋπνίες, αναπνευστικά, κοκίτη, άσθμα, βρογχίτιδα, γρίπη, φυματίωση, τόσο με τη μυρωδιά της όσο και με εντριβή), αντισηπτική και βακτηριοκτόνα (με εξωτερική χρήση επουλώνει πληγές, χρόνια εκζέματα, συρίγγια, εγκαύματα, ακμή, δερματίτιδες, ψώρα, αλλά και αλωπεκία), βακτηριοκτόνα σε κυστίτιδες, εμμηναγωγή (σε δυσμηνόρροια), υποτασική (ρίχνει την υψηλή πίεση), αντιφυσητική (διώχνει τα αέρια του εντέρου), αποχρεμπτική, τονωτική, καρδιοτονωτική, ανθελμινθική (σκοτώνει τα παράσιτα των εντέρων).

Επιπλέον, αποτελεί βοηθητικό αντίδοτο σε δηλητηριάσεις, δαγκώματα ζώων ή φιδιών, τσιμπήματα εντόμων. ("Οι κυνηγοί στις Άλπεις, όταν δαγκώσει φίδι το σκυλί τους, τρίβουν την πληγή με λεβάντα και εξουδετερώνουν το δηλητήριο".)

Ακόμη, ο Κώστας Μπαζαίος προτείνει:

"Με λεβάντα μαζί με άλλα βότανα και φύλλα ευκαλύπτου κάνουμε αναζωογονητικό ατμόλουτρο στο πρόσωπο" και

"Όσοι έχουν πιτυρίδα ας δοκιμάσουν να λουστούν μερικές φορές με νερό στο οποίο έχουν βράσει λεβάντα. Συνήθως είναι πολύ αποτελεσματικό."

Όμως χρησιμοποιώντας ένα τόσο ισχυρό βότανο, πρέπει να λαμβάνουμε και τις προφυλάξεις μας, και έτσι μας προειδοποιεί:

"Σε μεγάλες (τοξικές) δόσεις είναι ερεθιστική. Ειδικά απαγορεύεται να κάνουν οποιαδήποτε εσωτερική χρήση λεβάντας, όποιοι έχουν στομαχικά προβλήματα. Επίσης το αιθέριο λάδι της σε μεγάλες δόσεις είναι ναρκωτικό, που μπορεί να προκαλέσει θάνατο. Γι' αυτό είναι καλύτερο να χρησιμοποιείται μόνο εξωτερικά. Τέλος, δεν πρέπει να πίνουμε πολύ συχνά έγχυμα λεβάντας γιατί μπορεί να προκαλέσει κολικό." 

Αυτά περί ετυμολογίας και ιδιοτήτων της λεβάντας... Το αποτέλεσμα, πάντως, είναι πως κάθε φορά που άνοιγα ένα ράφι της βιβλιοθήκης μου για να βρω τα εν λόγω βιβλία, μοσχοβολούσε το δωμάτιο!.. Με μια κίνηση, πολλά τα οφέλη λοιπόν.. και προστατευτικά για τα βιβλία και αρωματικά για το χώρο και χαλαρωτικά για τα τεντωμένα νευράκια..

του Άη-Γιώργη του φτωχού, του Μεθυστή, του Σποριάρη..

Σήμερα (3 Νοεμβρίου), ο λαός μας γιορτάζει τον   Άη-Γιώργη τον "μικρό" ή τον "φτωχό", όπως τον ονομάτισε, για να τον διακρίνει από τον Άη-Γιώργη, το "μεγάλο", τον Τροπαιοφόρο που την άνοιξη τον τιμά και τον πανηγυρίζει όλη η Ελλάδα. Ουσιαστικά, όμως, τη σημερινή ημέρα η εκκλησία μας μνημονεύει την ανακομιδή των λειψάνων του Αγίου Γεωργίου. Τούτος, λοιπόν, ο Αη-Γιώργης, ο "μικρός", κατέληξε και ξεχασμένος, πλέον καθώς επικρατεί η γιορτή του Απριλίου. Κι όμως, ο λαός μας είχε βρει και για αυτόν θέση στο γιορτάσι του, τότε που τις ημέρες τις χρωματίζανε κάθε λογής έθιμα και εποχιακές ασχολίες! Τον βάφτισε, λοιπόν, "Σποριάρη", μιας και σε πολλές περιοχές της χώρας μας γίνεται η σπορά τη μέρα της γιορτής του, αλλά και "Μεθυστή", καθώς σε κάποια μέρη του τόπου μας ανοίγουν τα βαρέλια με το καινούριο κρασί αυτή τη μέρα.

Αναφέρει ο λαογράφος μας, Δημήτριος Λουκάτος ("Τα φθινοπωρινά"):

"Ορόσημο για τα καινούρια κρασιά, πιο βιαστικό κι επίσημο, είναι, όπως είδαμε, ο άι-Δημήτρης. Όπου όμως υπάρχει εκκλησιά του άι-Γιώργη, προτιμούν αυτόν για τα κρασιά τους, πολύ περισσότερο όταν τον γιορτάζουν και τον Νοέμβρη. Π.χ. στην Κρήτη:

Πάντα τσι τρεις του Νοεμπριού και τσ' εικοστρείς τ' Απρίλη, πανηγυράκι γίνεται στ' Άι-Γιωργιού τη χάρη...

Ο καιρός στην Κρήτη είναι "καλός" και τον Νοέμβρη. Γι' αυτό και στα ξωκλήσια της του άι-Γιώργη (όπως π.χ. κοντά στο Ρέθυμνο) οι πανηγυριστές παίρνουν μαζί τους μπότσηδες ή νταμιτζάνες, με "νιο κρασί" και καλοπίνουν. (Α.Χατζηγάκη, Εκκλησίες της Κρήτης, Ρέθυμνο 1954)

Πιο τελετουργικά τα πράγματα στη Δωδεκάνησο. Σε περιγραφή του, από το χωριό Σπώα Καρπάθου, ο τώρα Πρωτοπρεσβύτερος στην ελληνική Αγία Τριάδα του Μόντρεαλ (Καναδά), Κωνσταντίνος Χαλκιάς, γράφει για το 1975: Μεταξύ των πολλών εθίμων, των διατηρηθέντων μέχρι σήμερον εις το χωριό μας, είναι και το άνοιγμα των κρασιών κατά την ημέραν αυτήν (3 Νοεμβρ.). Διό και ονομάζεται η ημέρα: τ' Άι-Γιωργιού του Μεθυστή... Είναι εξόχως λαμπρόν, αλλά και λίαν συγκινητικόν το θέαμα, καθ' ην στιγμήν καταφθάνουν εις την Τάβλαν (στο πανηγυρικό τραπέζι, με το άφθονο κρέας και τα φαγητά για όλους τους πανηγυριστές, από τον Δεσπότη και τους επισήμους, ως τους άγνωστους ξένους και τον παραμικρό χωριανό) αι γυναίκες του χωριού μας, με τις λαϋνες, τους μαστραπάδες και τις τσότρες, γεμάτες από κρασί, που πήραν από τα κιούπια και τα πανωπίθια (μεγάλα πιθάρια), που άνοιξαν για την εορτήν του αγίου Γεωργίου, πολιούχου του χωριού μας. Όλοι ανεξεραίτως οι προσκυνηταί είναι υποχρεωμένοι να γευθούν τα κεράσματα των γυναικών όλων, που, τα ευλογημένα, υπερβαίνουν πολλάκις τα 40-50! Άκεφος ή αμέθυστος, την ημέραν αυτήν, δεν είναι δυνατόν να μείνει κανείς εις τα Σπώα... (βλ.Νισυριακά Χρονικά-εκδ. Εταιρίας Νισυριακών Μελετών, τομ.5, Αθ.1976)"

Αλλά, όπως είπαμε, τούτος ο Άη-Γιώργης, εκτός από Μεθυστής, είναι και Σποριάρης. Έτσι, κάποιες συνήθειες της μέρας της εορτής του αποβλέπουν στην αφθονία της καρποφορίας. Καταγράφει ο γνωστός λαογράφος μας Γεώργιος Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας"), σχετικά:

"Στη Λάρδο της Ρόδου, για παράδειγμα,

οι γεωργοί βάλουν σε μια σκάφη το σπόρο και ανάφτουν τρία κεριά. Μέσα στο σπόρο ανακατεύουν διαφόρους καρπούς και λίγο σιτάρι, που το είχαν φυλαγμένο στο σακουλάκι της περασμένης αρχιχρονιάς. Από τη σκάφη αυτή βάλλουν λίγο σπόρο στο δισάκι και μαζί ένα ρόδι, που θα το φάγουν σαν 'ποσπείρουν. (Αν.Βρόντης, Λαογρ.ΙΑ', ΙΒ' 1934, 1938-48)).

Ιδιαίτερα το ρόδι, ως σύμβολο της αφθονίας, δεν λείπει από τη σποροσακούλα του γεωργού. Στην Επίδαυρο την ημέρα που θα σπείρουν

βαίνουν μέσα στο σακί το σπόρο (που βλογήθηκε του Σταυρού στην εκκλησία), ένα ρόιδο αλάκερο και το πρωί πρωί για να μην κάμουν κακό απάντημα, πάνε στο χωράφι. Ζεύουν τα βόδια και, πριν αρχινήσουν το σπόρο, παίρνουν το ρόιδο και το βαράν απάνω στο ενί (υνί) του αλετριού, ανακατεύουν κάμποσα σπειριά ρόιδο με τον σπόρο στην ποδιά τους, και τον πετάνε λέγοντας Καλά μπερκέτια! Άμα ρίξουνε μια σποριά, δηλαδή ένα στρέμμα, κάθουνται και τρώνε τ'άλλο ρόιδο κι ευκείωνται.(Ευαγγελίδης, Λαογρ.Γ', 1911)

Στα Βούρβουρα της Κυνουρίας

όταν πρωταρχίσουν να σπείρουν, βάζουνε μεσ' στο σπόρο καρύδια, ρώγες από σταφύλι κι ένα ρόιδο. Τα σπέρνουν μαζί με το σπόρο χάμω στη γη και λένε: Να γένει το γέννημα γλυκύ σαν το σταφύλι, τσουπωτό σαν το ρόιδο και αφράτο και άσπρο σαν το καρύδι.(Επετηρίς Βουρβούρων 1939) "

Και, προσθέτει, ο Δημήτριος Λουκάτος ("Τα φθινοπωρινά"):

"Όσο για το "Σποριάρη" άγιο Γεώργιο, τον έχουν ευλογητή (και ενθυμητή) της σποράς τους όλοι οι Δωδεκανήσιοι, και οι (νοτιότεροι) Κύπριοι.

"Μεταχριστιανικόν Τριπτόλεμον" ονομάζει τον Νοεμβριανό Άι-Γιώργη, ο παλιός Ρόδιος λαογράφος Αναστάσιος Βρόντης. Σκορπίζει, λέει, κι αυτός στους κόλπους της γης τα δώρα της Δήμητρας. Την ημέρα της γιορτής του οι Ρόδιοι χωρικοί βγαίνουν για σπορά:

Από το πρωί, νυχάτα, σηκώνεται κάθε νοικοκυρά και θυμιάζοντας (λιβανίζοντας) βάλλει τον σπόρο του σιταριού στο δισάκι, που χρησιμοποιούν οι γεωργοί στη σπορά. Μαζί με τον σπόρο βάλλουν ένα σκόρδο, κρομμύδι, καρύδι.... σησάμι, κι ακόμα ένα ρόδι, που το τρώγουν οι γεωργοί σαν αποσπείρουν, λέγοντας: "Όσα κλωνιά, τόσα κιλά (χωρητικότητας)". Στην εκκλησία, εκείνη την ημέρα, πηγαίνουν πεντάρτι (αρτοκλασία με 5 άρτους) που το φτιάχνουν με κοινόν έρανον σταριού (οι γειτόνισσες).

Και κάτι που προσέχουν ομοιοπαθητικά: Ίσαμε ν'αποσπείρουν, πολλοί από τους γεωργούς δεν ξυρίζουνται.

Στην Κύπρο, τ'άι-Γιωργιού του Σπόρου, εκτός από το ξεκίνημα της σποράς οργανώνουν ζωοπανήγυρη, την ημέρα αυτή, (κοντά στη Λάρνακα) και παρακαλούν τον άγιο να βρέξει για τα οργώματα και για το χορτάρι - τροφή των ζωντανών τους. (Κυπριακά χρονικά, τομ.4)."

* Και, μιας και αναφέρθηκε ο Τριπτόλεμος, ας τον θυμηθούμε κι αυτόν.. ας προστρέξουμε λίγο στην πολύτιμη ελληνική μυθολογία μας που πολλά πλούτη κρύβει.. Αναφέρει το "Λεξικόν των αρχαίων μυθολογικών, ιστορικών και γεωγραφικών κυρίων ονομάτων" υπό Νικολάου Λωρέντη (1837):