Ο προστάτης και θαυματουργός Άγιος Σάββας και τα Νικολοβάρβαρα (παραδόσεις κι έθιμα)

Πλήθος τα έθιμα κι οι παραδόσεις των ημερών του Δεκέμβρη, αλλά κι ιδιαιτέρως του τριημέρου Αγίας Βαρβάρας (βλ.: Η Αγια-Βαρβάρα, η ευλογιά, το μέλι και τα τρίστρατα!), Αγίου Σάββα και Αγίου Νικολάου (βλ.: Θαλασσινέ μου Άη Νικόλα.. και Του Αϊ Νικόλα, των ναυτικών και του χιονιού ), του λεγόμενου από τον λαό μας: "Νικολοβάρβαρα"(βλ.: Νικολοβάρβαρα!). Και καθόλου τυχαίο που όλες οι παροιμίες στις οποίες αναφέρονται οι παραπάνω άγιοι συνδέονται με την έναρξη του χειμώνα και της κακοκαιρίας:

"Αγιά Βαρβάρα μίλησε κι ο Σάββας απλοήθη:

Μαζώχτε ξύλα κι άχερα και σύρτε και στο μύλο

τι Άγιο Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος!"

Αναφέρει σχετικά κι ο λαογράφος μας Βασίλης Λαμνάτος στο έργο του "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας" (εκδόσεις: Δωδώνη):
"Την άλλη μέρα απ'τη γιορτή της Αγίας Βαρβάρας, είναι η γιορτή του Αγίου Σάββα στις 5 του Δεκέμβρη και την επόμενη μέρα η γιορτή του Αγίου Νικολάου στις 6 του μήνα. Γι'αυτό ο λαός μας λέει πως:

"Αη-Βαρβάρα γέννησε Σάββα κι Αη-Νικόλα",

κι ακόμα

"Αγιά Βαρβάρα μίλησε και Σάββας απεκρίθη κι ο Άη-Νικόλας έφτασε με χιόνια φορτωμένος"

ή

"η Αη-Βαρβάρα βαρβαρώνει, ο Αη-Σάββας σαβανώνει κι ο Άη-Νικόλας παραχώνει."

Και τις τρεις αυτές γιορτές, πού'ρχονται με τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη, ο λαός μας τις λέει μ'ένα όνομα: "Νικολοβάρβαρα".

"Μπρος πίσω τα Νικολοβάρβαρα, πέφτουν χιόνια Τάρταρα",

λένε οι ξωμάχοι μας. Τα Τάρταρα έχουν εδώ μεν τη χάρη της παρήχησης, αλλά ο λαός μας έβαλε αυτή τη λέξη (Τάρταρα) για να δώσει πιότερη έμφαση στο παγερό κρύο του Δεκέμβρη."

Ενώ ο Νικόλαος Πολίτης ("Λαογραφικά Σύμμεικτα Δ', Δημώδεις παροιμίαι περί των μηνών") διασώζει και τις παρακάτω σχετικές παροιμίες:

Νικολίτσα, Βαρβαρίτσα, προς οπίσω είν' ο χειμώνας,

καθώς "ο ανώτατος βαθμός ψύχους παρατηρείται συνήθως ημέρας τινάς προ ή μετά τα Χριστούγεννα και κατά την εορτή του αγίου Νικολάου." Και:

"Τ'άη Νικολοβάρβαρα κάνει νερά και χιόνια.

Και άλλως:

Τ'άη Νικολοβάρβαρα οι τοίχοι ιδρώνουν,

μα στα Φωτοκάλαντρα αποξυλώνουν. "

όπου Φωτοκάλαντρα θεωρείται φυσικά το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων.

Σημειώνει κι ο πηλιορείτης λαογράφος μας Κώστας Λιάπης ("Ο παροιμιακός και γνωμικός λόγος στο παραδοσιακό Πήλιο", Εργαστήριο λόγου και πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας):

"Αϊ- Σάββας σαβανών'

Αϊ- Νικόλας παραχών'

κι Αϊ- Σπυρίδουνας ξιχών'

Ο καιρός δηλ. την περίοδο τούτων των γιορτών στο πρώτο δωδεκαήμερο του Δεκεμβρίου έχει θεαματικές αλλαγές που δείχνουν πως ο χειμώνας έφτασε. Έτσι, όπως συχνά παρατηρείται της Αγίας Βαρβάρας, έχουμε ξαφνικό αγρίεμα του καιρού, την επαύριο, του Αγίου Σάββα, το χιόνι καλύπτει σαν σάβανο τη γη και την τρίτη μέρα του Αγίου Νικολάου τα πάντα έχουν καταχωστεί κάτω απ'τα πολά χιόνια, τα οποία καλύπτουν τη γη συνήθως μέχρι του Αγίου Σπυρίδωνα. (12 Δεκεμβρίου)"

Ενώ, ο έτερος λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος ("Συμπληρωματικά του χειμώνα και της άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη) προσθέτει:

"Από παρετυμολογία του ονόματός του, ο άγιος Σάββας γίνεται και άγιος νεκρολατρευτικός (σαβανώνει). Γνωρίζουμε το λογοπαίγνιο:

Αγία Βαρβάρα βαρβαρώνει

Άι Σάββας σαβανώνει.

που λέγεται για το χιόνι του χειμώνα ή για τον πιθανό θάνατο από κρύωμα (άι Νικόλας παραχώνει). Τον θεωρούνε όμως άγιο του θανάτου, που μπορεί να μας διαφυλάξει ή να μας δώσει καλύτερη θέση μετά θάνατον.
Μια Λεσβειακή παράδοση σημειώνει:

"Τον άγιο Σάββα πρέπει να τον παρακαλούμε να μας γλυτώσει στον άλλον κόσμο. Αυτός θα βαστά το δίχτυ, μπροστά στον πύρινο ποταμό που πάει στην Κόλαση. Με το δίχτυ του (αν θέλει) σε γλυτώνει και δεν φεύγεις με τους κολασμένους."(Παν. Νικήτα, "Το Λεσβειακό Μηνολόγιο")

Από την ίδια νεκρολατρική ιδιότητα του αγίου φαίνεται ότι προέρχεται και το έθιμο της γιορτής του, να μαγειρεύουν φάβα με κρεμμύδια και να τη μοιράζουν, μαζί με μελίπηκτα, στους συγγενείς. Γι'αυτό λένε και στιχουργικά:

Τ'άι Σάββα τρώμε φάβα.

Ευχάριστο πάντως γεύμα για τη χειμωνιάτικη μέρα και τη σαρακοστή της."

Ο Άγιος Σάββας και οι θεοσεβείς γονείς του

Πάρα πολύ ενδιαφέρονται είναι όσα αναφέρει ο σπουδαίος σύγχρονος λαογράφος μας Νίκος Ψιλάκης στο πολύτιμο πόνημά του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη"- Έθιμα στον κύκλο του χρόνου, εκδόσεις Καρμάνωρ):

"Μπορεί ο παροιμιακός λόγος να εκφράζει την πίστη στη μορφή του αγαπημένου γέροντα ιεράρχη ("του Αγίου Νικολάου πού 'ν' της γης και του πελάου"), ωστόσο το διήμερο 5 και 6 Δεκεμβρίου (Σάββα και Νικολάου επισκόπου Μύρων) είναι αφιερωμένο κυριολεκτικά στη γη. Προστάτης της στερεάς ο Σάββας, προστάτης της θάλασσα ο Νικόλαος. Είναι οι δύο άγιοι που διασώζουν τους κινδυνεύοντες και γι' αυτό είναι εξαιρετικά δημοφιλείς. Βέβαια, ο Σάββας δεν τιμάται στην Κρήτη με την ένταση που παρατηρούμε σε μαρτυρίες από άλλες περιοχές, όπως είναι η Μικρά Ασία και ο Πόντος. Στην Κρήτη όμως, ο Σάββας είναι ο άγιος που προστατεύει από φυσικές καταστροφές κι ιδιαίτερα από σεισμούς. Οι ασκητικές μαρτυρίες που συγκεντρώσαμε από την νοτιοκεντρική Κρήτη αποκαλύπτουν ένα άγνωστο όσο και εντυπωσιακό λατρευτικό σκηνικό. Οι ερημίτες που είχαν αποχωρήσει από την Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τη δεκαετία του 1920, μετά την εφαρμογή του νέου ημερολογίου ήξεραν πως " Άγιος Σάββας στερεώνει τον κόσμο" και μετά από κάθε σεισμική δόνηση εκτός απ'τις γνωστές λιτανείες κατέφευγαν στο φαράγγι του Αγίου Σάββα όπου βρίσκεται ο ναός του (ένα παλιό ασκηταριό), για ολονύκτιες παρακλήσεις. Άλλοι έζωναν τον ναό του και άλλοι κρεμούσαν στην εικόνα του τάματα στα οποία εικονίζονταν σπίτια παρακαλώντας για την προστασία τους. 

Φαίνεται πως η ίδια πίστη υπήρχε και στη Σητεία. Η Ειρ.Παπαδάκη μαρτυρεί πως ο Άγιος Σάββας είναι "προστάτης για τσι σεισμούς" και προσθέτει τη λαϊκή φράση: "Η γης σαββάσει (τρέμει). Ρήμα απρόσωπον που σημαίνει ταράσσω, τρέμω." Δεν γνωρίζω αν η σύνδεση του Σάββα με τους σεισμούς οφείλεται σε παρετυμολογία του ονόματός του. Εξάλλου η λέξη σαββάζω είναι σπάνια. Δεδομένου, όμως, ότι θεωρείται προστάτης από κάθε λογής φυσικό φαινόμενο (κατακλυσμούς, κατακρημνίσεις πετρωμάτων κ.α.) πρέπει να αναζητηθεί η αρχή αυτής της δοξασίας σε κάποιες άλλες, άγνωστες σήμερα, παραμέτρους της λαϊκής λατρείας. Οι παλιοί ασκητές της περιοχής θεωρούσαν πως " για χατήρι του Σάββα και μερικών άλλων ασκητών στέκει ακόμα ο Θεός τον κόσμο". Η φράση αυτή σε συνδυασμό με το γενικότερο λατρευτικό πλαίσιο, αποτελεί μία ένδειξη για τη σχέση του Αγίου με τη στερεότητα του κόσμου, σύμφωνα με παλαιότερες λαϊκές δοξασίες.

[...] Ένα μικρό μοναστηριακό ξωκλήσι που χτιστηκε το 1884 απ'το μοναχό Μελέτιο Τζιριτάκη στην όχθη της λίμνης του Πρέβελη. Μια λεπτομέρεια από το ιστορικό αυτού του ναού είναι πιθανόν να αποτελεί και την άκρη του νήματος και να μας οδηγήσει στην αρχή της λατρευτική ιστορίας του Αγίου στην Κρήτη: Ο Μελέτιος είχε ζήσει κάποια χρόνια στην Παιστίνη. Πιθανότατα, επηρεασμένος απ'τη φήμη του μεγάλου Μοναστηριού του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων, επέστρεψε στην Κρήτη με την απόφαση να χτίσει ναό αφιερωμένο στον άγιο-ασκητή. Βρήκε λοιπόν, προσφορότερη την κατάφυτη από ενδημικούς φοίνικες παραλία του Πρέβελη. Ας θυμηθούμε ότι χιλιάδες προσκυνητές του Αγίου Σάββα επιδιώκουν να πάρουν ένα χουρμά ή ένα κομματάκι από φύλλο του ιερού δένδρου το οποίο θεωρείται ελιξήριο γονιμότητας.[...]

Εκτός από προστάτης των σεισμών, ο άγιος φαίνεται πως εθεωρείτο και προστάτης των αιχμαλώτων. Οι παραδόσεις που ακούγονται στην περιοχή θέλουν τον Σάββα ελευθερωτή και πρόθυμο να σπεύσει για να διαρρήξει τα δεσμά των ανθρώπων που είχαν στερηθεί της ελευθερίας τους. Οι οικογένειες που αναζητούσαν δικούς τους ανθρώπους οι οποίοι είχαν εξαφανιστεί σε περιόδους ανωμαλιών προσέτρεχαν στην εκκλησία της Τρυπητής με τάματα, προσευχές και νυχτερινές λειτουργίες. [...] ακόμη και σήμερα ο Άγιος Σάββας της Τρυπητής είναι αποδέκτης ευχαριστηρίων άρτων για την απελευθέρωση αιχμαλώτων πριν από τρεις γενιές: 

"Οι Τούρκοι είχαν πιάσει αιχμάλωτο το χωριανό μας τον Σπετσωτομανώλη κι αυτός ετάχτηκε στον Άγιο Σάββα στην Τρυπητή να τονε λευτερώσει και να πηγαίνει άρτους στη χάρη του ίσαμε να ζει. Ο Άγιος τον ελευθέρωσε και πράγματι έκανε κάθε χρόνο άρτους και, ίσαμε που ζούσε, επήγαινε κάθε χρόνο στο μοναστήρι. Όταν πόθανε συνεχίσανε τα παιδιά του να κάνουν αρτοπλασίες. Τώρα συνεχίζει ένας απόγονός του, ο Μανώλης ο Μακρυγιαννάκης"."

Του Αγίου Σάββα, λοιπόν, σήμερα, του "ενδιάμεσου" Αγίου του τριημέρου, καθώς:

"Νικολίτσι, Βαρβαρίτσι,

Σάββα τ'ήθελες στη μέση;"

Ιερά Λαύρα Αγίου Σάββα  στους Αγίους Τόπους

Ο Άγιος τούτος, εκ της Καππαδοκίας, υπήρξε μεγάλος ασκητής του 5ου αιώνα. Ιδιαιτέρως εγκρατής και ταπεινός, έλαβε πλήθος χαρισμάτων ώστε να θεωρείται θαυματουργός και να τιμάται ιδιαίτερα από το λαό μας (κι όχι μόνο) η μνήμη του. Έγινε μοναχός σε ηλικία μόλις οκτώ ετών και η παράδοση αναφέρει ότι σε εφηβική ηλικία, ενώ εργαζόταν στον κήπο και του ήρθε μια έντονη όρεξη να γευτεί ένα λαχταριστό μήλο, μόλις το έκοψε από το δένδρο και συνειδητοποίησε το μέγεθος και την ένταση της επιθυμίας του, το θεώρησε ως γαστριμαργία (ως πάθος για την ηδονή δηλαδή), ώστε τελικά όχι μόνον δεν το έφαγε, αλλά δεν ξανάβαλε ποτέ στο στόμα του τούτο τον καρπό κατά τη διάρκεια της ζωής του, για να κατατροπώσει έτσι τον πειρασμό της ενδόμυχης επιθυμίας του: 

"Ωραίος ἦν εἰς ὅρασιν καὶ καλὸς εἰς βρῶσιν

θανατώσας καρπὸς διὰ τοῦ Ἀδὰμ,

αὐτοῦ προτιμήσαντος τοῦ νοητοῦ κάλλους

τὸ τῆς σαρκίνοις ὀφθαμοῖς φανὲν τερπνόν

και τῶν πνευματικῶν ἅπολαύσεων 

τὴν πλησμονὴν τῆς γαστρὸς τιμιωτέραν θεμένου,

δι' οὗ καὶ ὁ θάνατος εἰς τὸν κόσμον εἰσῆλθεν

μὴ τοίνυν ἀπονεύσω τοῦ κάλλους τῆς ἐγκρατείας 

ψυχικῷ τινι νυσταγμῷ βαρηθεὶς 

ὥσπερ γὰρ πάσης καρποφορίας προηγεῖται ἄνθος,

 οὕτως ἡ ἐγκράτεια πάσης προηγεῖται ἀγαθοεργίας"

(Ἐκ τοῦ Συναξαριστοῦ τῆς Ἰνδίκτου)

Ιερά Λαύρα Αγίου Σάββα στους Αγίους Τόπους

Από τα σημαντικότερα μοναστήρια της ιουδαϊκής ερήμου είναι η Λαύρα του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου της οποίας η πρώτη εκκλησία (που ήταν σπήλαιο) εγκαινιάστηκε από τον ίδιο κι αφιερώθηκε στον Άγιο Νικόλαο. Εκεί, στο ανδρικό μοναστήρι του Αγίου Σάββα, φυλάσσονται και τα θαυματουργά λείψανά του. Καθώς θεωρείται θαυματουργός και προστάτης των ασθενών κι ιδιαιτέρως, στις μέρες μας, των καρκινοπαθών, οι μοναχοί μοιράζουν αγίασμα και λαδάκι για να σταυρωθούν όσοι πάσχουν. Επιπλέον, στην αυλή της μονής υπάρχει μια φοινικιά που, σύμφωνα με την παράδοση, φύτεψε ο ίδιος ο Άγιος Σάββας και τα φύλλα της θεωρούνται κατάλληλα για τα προβλήματα γονιμότητας που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες.