Αναζητώντας μια μυρτιά, δοξαστική μυρσίνη....

"Τῆς δικαιοσύνης ἥλιε νοητέ 

καὶ μυρσίνη σύ δοξαστική 

μή παρακαλῶ σας μή 

λησμονάτε τὴ χώρα μου!"

(Οδυσσέας Ελύτης, "Άξιον Εστί") 

 Αφορμή στάθηκε ένα μήνυμα πριν λίγες μέρες: "Μήπως έχεις τίποτα για τη μυρτιά;"

Ήταν η φίλη και συν-ιστολόγος Ξανθή (https://asproylas.gr/) η οποία ετοιμαζόταν να φτιάξει λικέρ από μύρτα (διάσημο στην Κορσική και τη Σαρδηνία!) και να δημοσιεύσει τη συνταγή, την οποία κι ήθελε να "γαρνίρει" με κάποια στοιχεία παραπάνω κι επειδή γνώριζε την τρέλα μου (αν και δεν ξέρω μέχρι ποιο βαθμό!) ευελπιστούσε πως κάτι λαογραφικό/μυθολογικό θα μου εκμαίευε! Μ'έπιασε όμως αδιάβαστη γιατί το μόνο που μου ερχόταν στον νου ήταν ο περίφημος στίχος του Ελύτη μας: "Μυρσίνη συ δοξαστική"... Και για να πω και την αλήθεια δεν ήμουν κι απόλυτα σίγουρη, παρ'οτι θαμώνας του βουνού των Κενταύρων, ότι θα την αναγνώριζα αν την συναπαντούσα! Γι'αυτό το τελευταίο ντράπηκα... Νά'χω προσπεράσει έτσι τη δοξαστική μυρσίνη... Κι άρχισα τα τηλέφωνα! "Έχουμε καμιά μυρτιά εδώ γύρω στο χωριό;" Κανείς δε θυμόταν να μου πει. Μοναχά στα κτήματα, αλλά κι εκεί στο αόριστο. Κι όταν ένας φίλος φιλοτιμήθηκε και μού'φερε λίγα κλαριά, τότε σιγουρεύτηκα κι εγώ πως όντως είμαστε παλιοί γνώριμοι από τα λιοπερίβολα! Τί άρωμα τούτος ο μικροσκοπικός καρπός, τί ευωδία! Μπήκα στον πειρασμό και τον δοκίμασα' κι ας ήταν στυφός, μέθυσε ο ουρανίσκος μου...

"Κάτι θα βρω.." βεβαίωσα την Ξανθή και το πρώτο που θυμήθηκα ήταν τα στεφάνια των "Συμποσιακών" του Πλουτάρχου. Και κατέληξα για τρεις-τέσσερις μέρες με τη βιβλιοθήκη όλη ανακατεμένη κι αμέτρητους τόμους ανοιγμένους παντού. Ξεσκάλιζα και στο διαδίκτυο, αλλά δυστυχώς σε αυτό λείπουν μονίμως οι πηγές και πλεονάζουν οι "αυθαιρεσίες" που, επιπλέον, πολλαπλασιάζονται με την περίφημη μέθοδο "αντιγραφής-επικόλλησης" την οποία, δυστυχώς, συνηθίζουν οι περισσότεροι. Τέλος πάντων, μπορεί το κεφάλι μου νά'γινε κουδούνι αυτές τις μέρες, αλλά νομίζω πως με την ευωδιαστή μυρτιά καταφέραμε να ξανασυστηθούμε!

Η ανάρτηση, φυσικά, αφιερωμένη στη φίλη Ξανθή που μου έδωσε το κίνητρο!

Εδώ:  Λικέρ από μύρτα  μπορείτε να δείτε το περίφημο λικέρ με μύρτα που έφτιαξε η χρυσοχέρα Ξανθή, το οποίο νομίζω πως θα μπω στον πειρασμό να δοκιμάσω κι εγώ αν βρω αρκετούς από τους μοσχοβολιστούς, λιλιπούτειους τούτους καρπούς.

σχέδιο μυρτιάς του Ferdinand Lukas Bauer (1760-1826) από το έργο "Flora Greca" του Johannes (John) Sibthorp)

"Παρ' ἡμῖν ὡς καὶ πανταχοῦ σχεδὸν τῆς Ἀνατολῆς οἱ μὲν κλάδοι τῆς μύρτου χρησιμοποιοῦνται πρὸς διακόσμησιν, τὰ δὲ φύλλα αὐτῆς πρὸς ἐπίστρωσιν τῶν εἰσόδων τῶν ἐκκλησιῶν, τῶν σχολείων καὶ ἀλλων δημοσίων ἱδρυμάτων κατὰ τὰς ἑορτασίμους ἡμέρας καὶ τὰς τελετάς. Εἶναι δὲ ἡ συνήθεια αὔτη ἀρχαιοτάτη ἀνὰ τὴν Ἀνατολήν. Ὁ Ἡρόδοτος ἀναφέρει ὁτι οἱ Πέρσαι κατὰ τινὰς τελετὰς καὶ ἡμέρας ἑορτασίμους ἔστρωνον τὰς ὁδούς μὲ κλαδία καὶ φύλλα μύρτου (7,54 & 8,99), οἱ δὲ ἱερεῖς των ἐστέφωντο κατὰ τὰς θυσίας μὲ κλάδους μύρτου (1,132). Κλάδους μύρτου ἔφερον κατὰ τινὰς ἑορτάς των καὶ οἱ Ἕλληνες ὡς μαρτυρεῖ τὸ τοῦ Καλλιστράτου (Ἀνθολογία 527):

"Ἐν μύρτου κλαδὶ τὸ ξίφος φορήσω

Ὥσπερ Ἁρμόδιος καὶ Ἀριστογείτων

Ὅτε τὸν τύραννον κτανέτην

Ἰσονόμους τ' Ἀθήνας ἐποιησάτην"

Συνήθης ἦτο παρ' Ἕλλησι καὶ ἡ χρῆσις τοῦ μυρτίνου στεφάνου' τοιούτους στεφάνους ἔφερον καὶ κατὰ τὸν πότον (Ἀθήν. ΙΕ, 675) καὶ κατὰ τὰς θυσίας (Ἀθην. ΙΕ 676) ' τοιοῦτον δὲ στέφανον ἔφερον συνήθως καὶ οἱ ἄρχοντες τῶν Ἀθηναίων. Τόσον δὲ κοινὴ ἦτο τὸ πάλαι ἡ χρήσις μυρτίνων στεφάνων ὥστε εἰς τὰς Ἀθήνας ὑπῆρχεν ἴδιον ἐν τῆ ἀγορᾶ διαμέρισμα ("αἱ μυρρίναι") ἐν ὧ ἐπλέκοντο καὶ ἐπωλοῦντο ἀποκλειστικῶς τοιοῦτοι στέφανοι (Ἀριστόφ."Θεσμοφόροι" 448).

  Ἦ δὲ ἡ μύρτος ἀφιερωμένη εἰς τὴν Ἀφροδίτην (διὸ καὶ προσωνομάζετο ὁ θάμνος Ἱερά) καὶ ἐθεωρεῖτο σύμβολον τῆς παρθενίας, ὅθεν φαίνεται νὰ ἐπεκράτησεν ἡ μέχρι σήμερον ἐνιαχοῦ τῆς Ἀνατολῆς διατηρηθεῖσα συνήθεια τῆς κατὰ τὴν τέλεσιν γάμων χρήσεως μυρτίνων στεφάνων. 

 

Botticelli, La nascita di Venere: Η γέννηση της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι

Ἀλλὰ καὶ τοῦ καρποῦ τῆς μύρτου (τῶν μύρτων ἤ μυρτίδων) ἐγένετο τὸ πάλαι μεγάλη κατανάλωσις (Ἀθήν. Δ, 138 & ΙΔ,640). Ὁ ἐπαινῶν τὴν γλυκύτητα τοῦ κλίματος τῶν Ἀθηνῶν, Ἀριστοφάνης λέγει ὁτι έν μέσω χειμῶνι ἐπωλοῦντο εἰς τὴν ἀγορὰν ἐλαῖαι καὶ μύρτα καὶ σταφυλαὶ καὶ ἄπια καὶ σῦκα (Ἀθην. Δ, 372). Ἐκ μελάνων μύρτων καὶ οἴνου ἐσκευάζετο ὁ μυρτινίτης οἶνος, ἐκ φύλλων δὲ καὶ καρπῶν ὁ μυρσινίτης οἶνος 'ἐξ ὀμφακίνου δὲ ἐλαίου καὶ ἁπαλῶν καὶ κεκομμένων φύλλων τῆς μελανοκάρπου μύρτου παρασκευάζετο τὀ μυρσινέλαιον (Διοσκρ.). Ὠς σήμερον δὲ οὕτω καὶ τὸ πάλαι αἱ ἐτήσιοι ράβδοι τῆς μύρτου ἐχρησιμοποιοῦντο πρὸς πλεκτικὰ ἔργα. [...]" (Π.Γ. Γενναδίου, "Λεξικόν Φυτολογικόν")

Η μυρτιά, λοιπόν, ή κατά το αρχαιότερον "μύρτος" ή "μυρσίνη" ή "μυρρίνη", θάμνος αειθαλλής αφιερωμένος στη θεά του έρωτα Αφροδίτη:

"...άμα διαβή κανείς τον ποταμόν Έρμον, θα εύρη εις την Τήμνον άγαλμα της Αφροδίτης κατασκευασμένον από θαλερήν μυρσίνην' το άγαλμα τούτο, όπως γνωρίζομεν εκ παραδόσεως, αφιέρωσεν ο Πέλοψ προσπαθών να καταστήση εκ των προτέρων ευνοϊκήν την θεάν υπέρ αυτού και παρακαλών να συμβάλη αυτή εις το να γίνη ο γάμος του με την Ιπποδάμειαν." (Παυσανίου, "Ηλειακά"-13, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

""...Τηρείστε τώρα ευλαβική σιγή και ζώστε τους κροτάφους σας με κλώνους".

Είπε και φόρεσε διάδημα μυρτιάς, της μάνας του της Αφροδίτης σήμα..."

(Βιργιλίου, "Αινειάς" Ε71, απόδοση: Θ.Παπαγγελής)

Botticelli - Primavera: Η "Άνοιξη" του Μποτιτσέλι, στο κέντρο της οποίας η θεά Αφροδίτη μπροστά από το ιερό της φυτό, τη μυρτιά...αριστερά οι τρεις Χάριτες...

"Οἱ μὲν ἀρχαιότεροι [...] ἔγραψαν τὰς Χάριτας ἐνδεδυμένας' οἱ δὲ νεώτεροι ὕστερον ἐζωγράφιζον αυτὰς γυμνὰς, ὡς παρθένους, νέας, ὡραίας, κρατουμένας διὰ τῶν χειρῶν ' καὶ αἱ μὲν δύω βλέπουσι πρὸς τοὺς ὁρῶντας, ἡ δὲ τρίτη πρὸς αὐτὰς τὰς δύω [...]'Ἐνίοτε δὲ ἐκράτουν, ἡ μὲν ρόδον, ἡ δὲ ἀστράγαλον, ἡ δὲ ἄλλη κλῶνον μυρσίνης' τὸ μὲν ρόδον καὶ ἡ μυρσίνη ἦσαν ἱερὰ τῆς Ἀφροδίτης' τὸ μὲν ρόδον, ὡς σύμβολον κάλλους, ἡ δὲ μυρσίνη ἐπιθυμίας' αἱ δὲ Χάριτες λαμβάνονται ἐνίοτε ἀντὶ τῶν θελγήτρων τῆς Ἀφροδίτης.[...]"  (Αθανασίου Σταγειρίτη, "'Ωγυγία ή Ἀρχαιολογία", τόμος Β')

 

Σύμβολο παρθενίας αναφέρεται αλλού, σύμβολο επιθυμίας, χαρακτηρίζει τη μυρσίνη ο Σταγειρίτης... Σίγουρα πάντως σύμβολο συνδεδεμένο με τη θεά του έρωτα την Αφροδίτη. Πάντως σύμφωνα με εγκυκλοπαιδικά λεξικά, τα μύρτα, εκτός από καρποί της μυρτιάς, "εις την ανατομίαν καλούνται [...] τα υπολείμματα του εκ της πρώτης συνουσίας διαρραγέντος παρθενικού υμένος"΄. ("Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν "Ηλίου"") Όπως, επίσης:

Μύρτον: ο καρπός της μύρτου, μυρσίνης, αλλά και:

"τὸ γυναικεῖον αἰδοῖον (Ἀριστοφ.Λυσ.1034)' ταυτόσημον τῶ "νύμφη"ή "κλειτορίς"

("Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης", Liddell-Scott)

και:

"μύρτος: ἡ μυρρίνη. Καὶ τὸ γυναικεῖον αἰδοῖον' οἱ δὲ τὸ σχίσμα τῆς γυναικός" (Ησύχιου, Λεξικό)

"Υπάρχει επίσης και ιερόν των Χαρίτων και ξόανα με επίχρυσον την εσθήτα και μαρμάρινον το πρόσωπο, τας χείρας και τους πόδας' η μία από τας Χάριτας κρατεί ρόδον, η μεσαία αστράγαλον και η τρίτη μικρόν κλάδον μυρσίνης. Είναι δυνατόν να υποθέση κανείς ότι κρατούν τα είδη αυτά δια τους εξής λόγους: Το ρόδον και η μυρσίνη είναι ιερά σύμβολα της Αφροδίτης, σχετικά με την περί Αδώνιδος παράδοση, ενώ οι Χάριτες συνδέονται με την Αφροδίτην φιλικότατα, περισσότερον από όλους τους θεούς' ο αστράγαλος είναι παιχνίδιον των νέων και νεανίδων τους οποίους δεν έπληξε ακόμη κανέν από τα κακά του γήρατος." (Παυσανίου, "Ηλιακά"- 24, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου ) 

 

Tomas Hiepes- Myrtle in a vase

Πάντα με τη "σύνδεση" και της Αφροδίτης, η μύρτος αναφέρεται στη μυθολογία και σε σχέση με την ιστορία της Φαίδρας που ερωτεύτηκε παράφορα τον πρόγονό της Ιππόλυτο, γιο του Θησέα:

"Εις το άλλο μέρος του περιβόλου ευρίσκεται το στάδιον του Ιππολύτου κι άνωθεν αυτού υψούται ο ναός της Αφροδίτης, την οποίαν ονομάζουν Κατασκοπίαν, διότι εις το σημείον ακριβώς που ευρίσκεται ο ναός εστέκετο η Φαίδρα, ερωτευμένη με τον Ιππόλυτον, και τον παρακολούθει όταν εγυμνάζετο. Εκεί υπάρχει επίσης η μυρσίνη, της οποίας τα φύλλα είναι τρυπημένα και δια την οποίαν ωμίλησα ήδη*. Και λέγουν ότι η Φαίδρα οσάκις ήτο απελπισμένη, διότι δεν εύρισκε καμίαν ανακούφισιν εις τον έρωτά της, έστρεφε την εκδίκησίν της κατά των φύλλων της μυρσίνης. Ο τάφος της Φαίδρας ευρίσκεται εις μικράν απόστασιν από τον τάφο του Ιππολύτου, ο οποίος δεν είναι μακράν της μυρσίνης." (Παυσανίου, "Κορινθιακά" (Τροιζηνιακά) -32, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

*"Ότε ο Θησεύς επρόκειτο να λάβη σύζυγον την Φαίδρα, επειδή δεν ήθελεν, εάν απέκτα εξ αυτής τέκνα, ούτε να είναι ανώτερος αυτών ο Ιππόλυτος, ούτε να βασιλεύει αντί αυτών, αποστέλλει τούτον εις τον Πυθέα ίνα ανατραφή και βασιλεύση της Τροιζήνος. [...] (Ο Θησέας) έρχεται εις την Τροιζήνα ένεκα καθαρμού και η Φαίδρα δια πρώτην φοράν είδεν εδώ τον Ιππόλυτον και αγαπήσασα αυτόν εσκέφθη τα περί του θανάτου. Υπάρχει εις την Τροιζήνα μυρσίνη, η οποία έχει τελείως τα φύλλα της τρυπημένα' λέγουν, ότι αυτή δεν εφύτρωσεν ούτω εξ αρχής, αλλ' ότι το πράγμα συνέβη εκ της, ένεκα του έρωτος, ανίας της  και της κορφίδος την οποίαν είχε η Φαίδρα εις την κόμη της." (Παυσανίου, "Αττικά"- 22, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

 "Ἡ δὲ Φαίδρα ἦλθεν εἰς τὰς Ἀθήνας γυνὴ τοῦ Θησέως γενομένη, ὡς εἵρηται.  ὅτε δὲ ῆλθεν ὁ Θησεὺς εἰς τὴν Τροιζῆνα, νὰ καθαριστῆ μετὰ τὸν θάνατο τῶν Παλλαντίδων, ἔλαβε καὶ αὐτὴν, καὶ τότε ἰδοῦσα τὸν Ἱππόλυτον ἐτρώθη. [...] Πρῶτον μὲν ἐδοκίμασε νὰ ἀποφύγη τὸ πάθος' μὴ δυναμένη δὲ, ἔκτισε ναὸν τῆς Ἀφροδίτης εἰς τὴν Τροιζῆνα ἐπὶ τινός λόφου, καὶ ἐρχομένη ἐκεῖ συνεχῶς, χάριν εὐλαβείας δῆθεν, ἔβλεπεν αὐτὸν γυμναζόμενον ἐν τῶ γυμνασίω' ὅθεν ὠνομάσθη ὁ ναὸς ἐκεῖνος Ἀφροδίτης τῆς Κατασκοπίας. Πρὸς διασκέδασιν δὲ τῆς μελαγχολίας καὶ τοῦ ἔρωτος ἐτρύπα τὰ φύλλα τινὸς μυρσίνης μὲ τὴν περώνην τῆς κεφαλῆς αὐτῆς. Ὅπερ ἔμειναν ὕστερον τετρυπημένα. [...]" (Αθανασίου Σταγειρίτη, "'Ωγυγία ή Ἀρχαιολογία", τόμος Δ')

 

 Αλλά οι κλάδοι μυρσίνης, δεν αφιερώνονταν αποκλειστικά και μόνο στη θεά Αφροδίτη, παρά και σε άλλους ναούς θεοτήτων:

"Ευρίσκεται δε εις τον ναόν της Πολιάδος ξύλινον άγαλμα του Ερμού, λεγόμενον ότι είναι αφιέρωμα του Κέκροπος το οποίον δεν είναι δυνατόν να παρατηρηθή εξ όλων των μερών ένεκα κλάδων μυρσίνης." (Παυσανίου, "Αττικά"- 27, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

"Λοιπόν υποχρεωθέντες να εγκαταλείψουν ταύτας τας πόλεις, εζήτουν που έπρεπε να κατοικήσουν' και κάποιος χρησμός τους έλεγεν ότι η Άρτεμις θα τους υποδείξη που θα κατοικήσουν. Καθώς απεβιβάσθησαν εις την ξηράν, εμφανίζεται ένας λαγός, τον οποίον ηκολούθησαν ως οδηγόν. Αφού δε ο λαγός εκρύβη εις μίαν μυρτιάν, έκτισαν εκεί, όπου ήτο η μυρτιά, πόλιν και τιμούν το δένδρον εκείνο, και την Άρτεμιν την ονομάζουν Σωτείραν." (Παυσανίου, "Λακωνικά"- 22, απόδοση: Α. Παπαθεοδώρου)

  

Πάντως, για να μεταφερθούμε και στα σημερινά, στην Ορθόδοξη Ελλάδα μας έχουμε την Παναγιά τη Μυρτιδιώτισσα, με την υπέροχη παράδοση που θέλει να βρέθηκε η εικόνα της τον 14ο αιώνα από έναν βοσκό σε μια τοποθεσία γεμάτη μυρτιές στα Κύθηρα. Η παράδοση λέει πως εμφανίστηκε η Παναγιά στο βοσκό και του ζήτησε να βρει την εικόνα της κι εκείνος την ανακάλυψε μέσα σε κλάδους μυρσίνης σαράντα ημέρες μετά την μνήμη της Κοιμήσεώς Της. Μια μικρή εκκλησία κτίστηκε εκεί που βρέθηκε η εικόνα κι ονομάστηκε Μυρτιδιώτισσα. Η θαυματουργή εικόνα φυλάσσεται στην Ιερά Μονή Μυρτιδίων στα Κύθηρα. Εκεί γίνεται λαμπρό πανηγύρι εις ανάμνηση της ευρέσεως της εικόνας στις 24 Σεπτεμβρίου (αλλά και το Δεκαπενταύγουστο), οπότε και συγκεντρώνεται πλήθος πιστών.

(Εντυπωσιακό που και η Αφροδίτη καλούνταν "Κυθέρεια"...  ["Παρὰ τὸ κεύθειν τὸν ἔρωτα, ή κευθόμενον ἔχουσα ἐν ἐαυτῆ τὸν ἔρωτα.... ἤ παρὰ τὸ κεύθειν καὶ κρύπτειν τὸ αισχρὸν.... Ο δὲ Ἠσίοδος ἀπὸ τῆς τῶν Κυθήρων πόλεως... Τινὲς δὲ τὰ Κύθηρα ἀπ' αὐτῆς, ὅτι γεννηθεῖσα ἐκεῖ ἐκρύπτετο...."-Μεγάλο Ετυμολογικό/ Etymologicum Magnum]) 

Αλλά κι ο Ιταλός Σάντρο Μποτιτσέλι, εκτός των έργων του που αφορούσαν την Αφροδίτη και εμπεριείχαν κλάδους μυρτιάς, στον περίφημο πίνακά του  "Η Παναγία της Ευχαριστίας" ζωγραφίζει τον άγγελο με στεφάνι από κλάδους μυρτιάς:

Botticelli, Madonna dell' Eucaristia

Ο Νικόλαος Πολίτης ("Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ'") μας αναφέρει σχετικά με τα έθιμα του γάμου και τα φύλλα μυρτιάς:

 

 

Σύμφωνα με το "Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν "Ηλίου"" ο στέφανος από συγκεκριμένα φυτά χρησιμοποιούνταν ως στολισμός της κεφαλής σε όλους τους αρχαίους Ανατολικούς λαούς. Η αρχή του στεφάνου συνδέεται στην Ελλάδα με τη θεία λατρεία... "Εις το Δία προσεφέρετο στέφανος δρυός... εις την Αφροδίτην μύρτου....". Με την πάροδο του χρόνου, όμως, καθιερώθηκε και σε πολλές άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις. Έτσι στους γάμους "οι νυμφίοι έφερον στέφανον" που συνήθως, παλαιότερα, "επλέκοντο από αειθαλή φυτά", όπως η ελαία κι η μυρτιά. Αλλά στην αρχαιότητα και "κατά τας κηδείας οι νεκροί εστέφωντο δια στεφάνων μύρτου, κισσού, κρίνων...". Ακόμη περισσότερο επεκτάθηκε η χρήση των στεφάνων με την καθιέρωσή τους ως τιμητικά έπαθλα σε αγώνες ή των "επ'ανδραγαθία διακρινομένων εις τους πολέμους".

Μουσείο Μπενάκη: "Στεφάνι από φύλλα μυρτιάς, με πολύφυλλο άνθος στο κέντρο. Τα στεφάνια μυρτιάς, κοινά σε πολλές περιοχές κυρίως της Μακεδονίας και της Νότιας Ιταλίας, παραπέμπουν στην Αφροδίτη, τη Δήμητρα και την Περσεφόνη, θεότητες της γονιμότητας και της βλάστησης. Τα χρυσά στεφάνια που μιμούνται ως επί το πλείστον στεφάνια από φυσικά κλαδιά, φύλλα και άνθη ελιάς, μυρτιάς, βελανιδιάς και κισσού, προέρχονται κυρίως από βασιλικούς τάφους και αποτελούν εξαίσιο δείγμα της χρυσοχοικής τέχνης των ελληνιστικών χρόνων. Ελληνιστική περίοδος. Αρ.ευρ. 2088"

Δοξαστικοί κλάδοι και στέφανα μυρτιάς, λοιπόν, που από την αρχαιότητα στόλιζαν ναούς και δημόσια ιδρύματα κατά τους εορτασμούς... τιμούσαν θεότητες, ήρωες, πρωταθλητές κι άρχοντες....

 

 

Χρυσό στεφάνι μυρτιάς, λεπτομέρεια. Νεκροταφείο Πύδνας, Μακρύγιαλος Πιερίας. Γύρω στο 330 π.Χ.- Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

 

Χρυσό στεφάνι μυρτιάς. Τάφος Δ' Δερβενίου.350-325π.Χ. - Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

 

... αλλά στεφάνωναν και τους συμποσιαστές ή τραγουδιστάδες....

 "Πράγματι, λένε για τα σκόλια ότι δεν ήταν είδος τραγουδιών δυσνόητων, αλλά ότι στην αρχή τραγουδούσαν από κοινού επινίκια ωδή στον θεό όλοι με μια φωνή, έπειτα όμως περνούσε στον καθένα με τη σειρά μυρσίνη, την οποία ονόμαζαν "αίσακον", επειδή νομίζω, αυτός που την παραλάμβανε τραγουδούσε και ταυτόχρονα έκανε τον γύρο η λύρα. Ο καλλιεργημένος την έπαιρνε και τραγουδούσε με τη συνοδεία της. Οι άμουσοι όμως δεν την άγγιζαν, οπότε το τραγούδι που δεν ήταν κοινό ούτε εύκολο ονομάστηκε σκολιό. Άλλοι, ωστόσω, λένε πως η μυρσίνη δεν περνούσε απ'τον ένα στον άλλο με τη σειρά, αλλά πήγαινε στον καθένα από ανάκλιντρο σε ανάκλιντρο με ιδιόμορφο τρόπο. Ο πρώτος, αφού τραγουδούσε, την έστελνε στον πρώτο του δεύτερου ανακλίντρου, εκείνος στον πρώτο του τρίτου [...] οπότε λόγω των εναλλαγών και της φιδωτής πορείας ονομάστηκε σκολιό." (Πλουτάρχου "Συμποσιακά"1.Α., απόδοση: Φιλολογική ομάδα Κάκτου)

χωρίς ποτέ να παραβλέπουν και τις θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού και του αρώματός του:

"Χρειάζονταν λοιπόν βοηθήματα για όσους ένιωθαν πίεση στο κεφάλι από το ποτό. [...] Γι' αυτό το στεφάνι από μυρσίνη που μειώνει και απομακρύνει την αναθυμίαση των κρασιών, το στεφάνι από ρόδα, που έχει κάποια δύναμη ν'ανακουφίζει απ'την κεφαλαλγία και σε κάποιο βαθμό να δροσίζει κι επιπλέον το στεφάνι από δάφνη πρέπει να το θεωρούμε ότι δεν είναι ακατάλληλο για οινοποσία. [...] Σχετικά με το στεφάνι της Ναύκρατης [...] κάποτε αργά βρήκα το βιβλίο του Πολύχαρμου από τη Ναύκρατη που έχει τίτλο "Περί Αφροδίτης" ' σ'αυτό είναι γραμμένα τα ακόλουθα:

 "Κατά την 23η Ολυμπιάδα ο Ηρόστρατος, ένας συμπολίτης μας που ασχολούνταν με το εμπόριο και ταξίδευε σε πολλές περιοχές, κάποτε έφτασε στην Πάφο της Κύπρου' εκεί αγόρασε ένα αγαλματάκι της Αφροδίτης όσο μια πιθαμή, παλιάς τέχνης δημιούργημα, και το έφερνε στην Ναύκρατη. Καθώς πλησίαζε στην Αίγυπτο, επειδή ξαφνικά δημιουργήθηκε θαλασσοταραχή και δε μπορούσαν σχεδόν να δουν σε ποιά περιοχή ήταν, κατέφυγαν όλοι στο άγαλμα της Αφροδίτης παρακαλώντας να τους σώσει. Η θεά (επειδή αγαπούσε τους Ναυκρατίτες) ξαφνικά έκανε όλα τα κοντινά μέρη να γεμίσουν με πράσινη μυρσίνη και γέμισε το πλοίο με πολύ ευχάριστη οσμή, ενώ ήδη οι ταξιδιώτες είχαν απογοητευτεί για τη σωτηρία τους [...]' τότε έλαμψε ο ήλιος, είδαν τους όρμους και έφτασαν στην Ναύκρατη. Ο Ηρόστρατος βγήκε απ'το πλοίο με το άγαλμα κι έχοντας πράσινες μυρσίνες που του είχαν παρουσιαστεί ξαφνικά τα αφιέρωσε στον ναό της Αφροδίτης, προσέφερε θυσία στη θεά, αφιέρωσε το άγαλμα στην Αφροδίτη, κάλεσε σε γλέντι τους συγγενείς και τους στενούς φίλους του κι έδωσε στον καθένα ένα στεφάνι από μυρσίνη, που τότε πια το ονόμασε στεφάνι της Ναύκρατης."

Αυτά , λοιπόν, λέει ο Πολύχαρμος. Εγώ τα πιστεύω, επειδή νομίζω ότι το στεφάνι της Ναύκρατης δεν είναι τίποτε άλλο παρά αυτό που γίνεται με μυρσίνη, επειδή το φορά ο Ανακρέοντας μαζί με το στεφάνι από ρόδα. Και ο Φιλωνίδης έχει πει ότι το στεφάνι από μυρσίνη απομακρύνει την αναθυμίαση των κρασιών..." (Αθήναιος, "Δειπνοσοφιστές" ΙΕ- 676, απόδοση: Θ.Μαυρόπουλου)

"Ὁ γὰρ τοῦ μυρρίνου καρπός εὐώδης, εὔοσμος δἐ καὶ αὐτή."

(Θεοφράστου,  «Περὶ Φυτῶν Αἰτίαι» Z.14.8)

Αναφορές για τις ιδιότητες και τις θεραπευτικές χρήσεις της μυρτιάς βρίσκουμε στον Ιπποκράτη, αλλά και στον Διοσκουρίδη:

"Από την ήμερη μυρτιά για ιατρική χρήση είναι πιο κατάλληλη η σκούρα από την ανοιχτόχρωμη, κι από αυτήν περισσότερο η ορεινή. Έχει όμως καρπό λιγότερο δυνατό. Οι ιδιότητες και του ιδίου του φυτού και του καρπού του είναι στυπτικές. Ο καρπός της δίνεται και χλωρός και ξερός να φαγωθεί από αυτούς που κάνουν αιμοπτύσεις κι από αυτούς που έχουν πόνους στην κύστη' κι ο χυμός απ'το στύψιμο των χλωρών μύρτων έχει τις ίδιες ιδιότητες, ενώ κάνει καλό στο στομάχι κι είναι και διουρητικός, κατάλληλος μαζί με κρασί για όσους έχουν τσιμπηθεί από αράχνη και σκορπιό. Και το αφέψημα του καρπού βάφει τα μαλλιά, ενώ αν αυτός βραστεί μαζί με κρασί και γίνει κατάπλασμα, θεραπεύει τα έλκη των άκρων' ως κατάπλασμα μαζί σκόνη από κριθάλευρο καταπραϋνει τις φλεγμονές των ματιών, ενώ επαλείφεται και στα συρίγγια του δακρυϊκού ασκού. Και το κρασί που παράγεται απ'αυτήν, αν στιφτεί ο καρπός και βραστεί για κάποιο διάστημα- γιατί ξινίζει αυτό που δεν παρασκευάζεται έτσι- όταν πίνεται πριν απ'το κρασί, εμποδίζει το μεθύσι ενώ κάνει καλό σε όσα κι ο καρπός κι ενδείκνυται για ατμόλουτρα για τις προπτώσεις της μήτρας και του πρωκτού και για τη γυναικεία αιμορραγία. Καθαρίζει και την πιτυρίαση και την κασίδα και τα εξανθήματα και σταματά την τριχόπτωση' προστίθεται και στα λιπαρά έμπλαστρα, όπως και το λάδι που παρασκευάζεται από τα φύλλα της. Και το αφέψημα των φύλλων είναι κατάλληλο για ατμόλουτρα και με ωφέλεια γίνονται με αυτό πλύσεις στις λυμένες αρθρώσεις και στα σπασμένα οστά και σε αυτά που δεν έχουν παραγάγει πώρο' καθαρίζει και τους αλφούς κι ενσταλάζεται στα αυτιά που τρέχουν πύο, αλλά ενδείκνυται και για το μαύρισμα των μαλλιών ενώ κι ο χυμός τους έχει τις ίδιες ιδιότητες. Τα ίδια τα φύλλα λιωμένα ως κατάπλασμα ωφελούν τα υγρά έλκη και κάθε περιοχή που πάσχει από καταρροή και τα κοιλιακά, καθώς και τις φλεγμονές των όρχεων και τις ματωμένες φλύκταινες των ποδιών και τα κονδυλώματα. Ξερά και λεπτοτριμμένα πασπαλίζονται με ωφέλεια στα αποστήματα στη βάση των νυχιών και στα πτερύγια, αλλά και στις υγρές μασχάλες και τους μηρούς, ενώ και στην περίπτωση των καρδιαλγιών αναστέλλει την εφίδρωση' Καμμένα και ωμά μαζί με έμπλαστρο κεριού θεραπεύουν τα εγκαύματα, τα πτερύγια και τις φλεγμονές στα άκρα των νυχιών. Το εκχύλισμα των φύλλων λαμβάνεται όταν τα περιχύσουμε με παλιό κρασί ή βρόχινο νερό και τα στύψουμε. [...]" (Διοσκουρίδη, "Περί Ύλης Ιατρικής Α 112, απόδοση: Φιλολογική ομάδα Κάκτου)

 

 

 

 

Αλλά και σύγχρονες μελέτες δείχνουν πως οι θεραπευτικές ιδιότητες της μυρτιάς (ιδιότητες φύλλων, καρπών και αιθέριου έλαιου) αφορούν ένα ευρύ φάσμα παθήσεων, όπως του αναπνευστικού (βρογχίτιδα, άσθμα, βήχας), του νευρολογικού (άγχος, κατάθλιψη, γνωστικές λειτουργίες), του ουροποιητικού (ουρολοιμώξεις, κυστίτιδες), του γαστρεντερικού (φλεγμονές, πεπτικά προβλήματα, διάρροιες, αιμορροϊδες), του ενδοκρινικού (ορμόνες, διαβήτης), αλλά και του δέρματος (ακμή, ψωρίαση, φλεγμονές) και των γεννητικών οργάνων (κονδυλώματα, λευκόρροια) του ήπατος, των αρθρώσεων, κ.α. Γενικότερα, έχει αντιμικροβιακή, αντιβακτηριδιακή κι αντιμυκητιασική αλλά και αντιφλεγμονώδη δράση. Επιπλέον, τονώνει το ανοσοποιητικό, αποτελεί πλούσια πηγή αντιοξειδωτικών, είναι ωφέλιμη για το ήπαρ και τα νεφρά, αλλά και τις παθήσεις των αρθρώσεων. Έρευνες δείχνουν ότι προφυλάσσει από θρομβώσεις και ισχαιμικά επεισόδια, καθώς κι ότι ρυμίζει τη χοληστερίνη και τα λιπίδια. Νεότερες μελέτες δείχνουν πως έχει δράση και στην καταπολέμηση των καρκινικών όγκων. [Για πληροφορίες σχετικά με ιδιότητες και φαρμακευτική δράση, εδώ: Myrtle (Myrtus communis L.) berries, seeds, leaves, and essential oils: New undiscovered sources of natural compounds with promising health benefits].  Χρησιμοποιείται και ως καλλυντικό για την περιποίηση του δέρματος (ακόμη και για την απάλυνση των ρυτίδων) και ως αρωματικό σε ποτά και φαγητά. Τα αποξηραμένα φύλλα της μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αφέψημα, αλλά εξαιρετικό είναι και το αιθέριο έλαιό της. 

 

 

 

"Είχα μια θάλασσα στο νου
κι ένα περβόλι, περιβόλι τ’ ουρανού.
Την ώρα π’ άνοιγα πανιά
για την απάνω γειτονιά.

Στα παραθύρια τα πλατιά
χαμογελούσε μια μυρτιά.
Κουράστηκα να περπατώ
και τη ρωτώ και τη ρωτώ.

–Πες μου, μυρτιά, να σε χαρώ:
Πού θά βρω χώμα, θα βρω χώμα και νερό
να ξαναχτίσω μια φωλιά
για της αγάπης τα πουλιά;

Στα παραθύρια τα πλατιά
είδα και δάκρυσε η μυρτιά.
Την ώρα π’ άνοιγα πανιά
για την απάνω γειτονιά."

 

(Νίκου Γκάτσου, "Μυρτιά") 

Αναζητώντας, λοιπόν, το άρωμα μιας μυρτιάς, είπα κι εγώ να την τιμήσω λίγο, να θυμίσω τον δοξασμένο κλάδο της που στόλιζε ναούς και μνήματα ηρώων σε μια εποχή που ξέχασε να θυμάται, να τιμά, αλλά και να δοξάζεται... Αναζητώντας το άρωμα μιας μυρτιάς που σαν να κρύφτηκε μακριά από μας και να προτίμησε να καρποφορεί, ελεύθερη, αντάμα με τις αγριλιές στα περιβόλια... Αναζητώντας την χαμένη ευωδιά της χαμένης αλήθειας μας...

Χρώματα φόβου κι αγάπης...

- Αλήθεια, κατάλαβε;
- Κατάλαβε! Είναι, φαίνεται, το μυαλό των ανθρώπων όπως τα χρώματα τ' ουράνιου τόξου... Κάθε νοημοσύνη συντονίζεται και σε άλλες συχνότητες, όπως τα χρώματα της Ίριδας! Άλλος μπορεί να αντιληφθεί το κόκκινο, άλλος το θαλασσί...
Στάθηκε και με κοίταζε. Συνέχισα να μιλώ:
- Έτσι φαίνεται. Τώρα μόλις έκανα κι εγώ τους συνειρμούς. Κι όμως ναι, τούτο το κατάλαβε κάποιος που δεν λογίζεις έξυπνο, γιατί σε τούτες τις συχνότητες εκπέμπει το μυαλό του. Κι αυτό το "χρώμα" τό'δε, το αντιλήφθηκε το μυαλό του. Δες τους σκύλους: Ακούνε ήχους σε συχνότητες που εμείς δεν αντιλαμβανόμαστε. Έτσι και με την νοημοσύνη! Αλλουνού του κόβει εδώ κι αλλουνού εκεί. Είναι πόσα χρώματα μπορείς να δεις, πόσες συχνότητες αφουγκράζεσαι. Ίσως κάτι σαν αυτό που λέμε "πόσες οπτικές". Ένα ευέλικτο μυαλό θα δει και παραπάνω χρώματα...
Χάθηκα στους συλλογισμούς....
Και η αλήθεια; Η αλήθεια, λοιπόν, και επισήμως δε θά'χει χρώμα, θά'ναι διάφανο λευκό σαν το φως που περικλείει κι αγκαλιάζει όλα τα χρώματα....

Η άνοιξη χαμογελά. Οι ανεμώνες που κάθε χρονιά σηματοδοτούν τη λήξη του χειμώνα αρχίζουν να χλωμαίνουν στα λιοπερίβολα για να παραδώσουν τη σκυτάλη στα καθ'αυτό αγριολούλουδα του έαρος. Όλα συνεχίζουν το διάβα τους από τούτη τη ζωή σύμφωνα με το μερτικό που τους δώρισε η πλάση. Έτσι κι οι ανεμώνες. Γνωρίζουν καλά πότε να ξεπροβάλουν το κεφαλάκι τους απ' την εγκυμονούσα γη και να χαρούν τις ανασαιμιές τους κάτω απ'τις αχτίδες του ηλιάτορα. "Τώρα έφτασε η στιγμή..." μονολογούν με τα δικά λόγια και θαρεττά αναφαίνονται με το κορμάκι τους στητό να κυνηγάει το φως που καταφθάνει από ψηλά. Άλλες θα τανυόνται γαλήνια προς τον ήλιο μέχρι να χλωμιάσουν με τον καιρό και να μαραθούν, άλλες δε θα προλάβουν να χαμογελάσουν για πολύ στο περιβόλι μιας κι ένα χέρι ζήλεψε την ομορφιά τους και τις θέλησε δικές του, άλλες μπορεί να τσαλαπατηθούν από το βιαστικό διαβάτη, κι άλλες θα στολιστούν με δάκρυα απ'το μαύρο σύγνεφο που τσαλάκωσε τα λεπτεπίλεπτα πέταλά τους. Έρχονται και φεύγουν... Μα καμιά, δεν πιστεύω, να σκέφτηκε να ζητήσει κλουβί απ'το Θεό ή τον άνθρωπο για να την προφυλάξει...

"Μας έπιασε ο φόβος για τον ερχόμενο καιρό
Για την τύχη που θ' αγνάντευαν οι χτεσινές μας πράξεις
Και αγαπήσαμε αγαπήσαμε τα δέντρα
Τα πράγματα που στέκονται απά στο έδαφος
Ενώ ο άνεμος εμάς μας διώχνει."
(Γιώργος Σαραντάρης)

Όχι πως δε σκέφτονται. Όχι, όχι, εμάς μας βολεύει να το πιστεύουμε αυτό, καθώς δε μπορούμε ν'αφουγκραστούμε τα σκιρτήματά τους. Κι έχουν τη φρονιμάδα να μαζεύουν τα πεταλάκια τους προστατεύοντας το λιλιπούτειό τους πρόσωπο όταν σκοτεινιάσει ο ουρανός. Κι άλλοτε να χορεύουν στο ρυθμό του ανέμου για να μην τσακίσει το κορμί τους. Να χώνουν τις ρίζες τους βαθιά στη γη, πολλές φορές μέσα σε βράχους και κάτω από πετραδάκια για να σταθούν γερά. Μα καμιά, δεν πιστεύω να ονειρεύεται και να παρακαλά να σωθεί μέσα σ'ένα ανθοδοχείο μακριά απ'το χάδι της πλάσης για να γλιτώσει το τσαλαπάτημα του αδιάφορου διαβάτη...

"Μιαν από τις ανήλιαγες μέρες εκείνου του χειμώνα, ένα πρωί Σαββάτου, σωρός αυτοκίνητα και μοτοσυκλέτες εζώσανε το μικρό συνοικισμό του Λευτέρη, με τα τρύπια τενεκεδένια παράθυρα και τ’ αυλάκια των οχετών στο δρόμο. Και φωνές άγριες βγάνοντας, εκατεβήκανε άνθρωποι με χυμένη την όψη στο μολύβι και τα μαλλιά ολόισα ίδιο άχερο. Προστάζοντας να συναχτούν οι άντρες όλοι στο οικόπεδο με τις τσουκνίδες. Και ήταν αρματωμένοι από πάνου ώς κάτου, με τις μπούκες χαμηλά στραμμένες κατά το μπουλούκι. Και μεγάλος φόβος έπιανε τα παιδιά, επειδή τύχαινε, σχεδόν όλα, να κατέχουνε κάποιο μυστικό στην τσέπη ή στην ψυχή τους. Αλλά τρόπος άλλος δεν ήτανε, και χρέος την ανάγκη κάνοντας, λάβανε θέση στη γραμμή, και οι άνθρωποι με το μολύβι στην όψη, το άχερο στα μαλλιά και τα κοντά μαύρα ποδήματα, ξετυλίξανε γύρω τους το συρματόπλεγμα. Και κόψανε στα δύο τα σύγνεφα, όσο που το χιονόνερο άρχισε να πέφτει, και τα σαγόνια με κόπο κρατούσανε τα δόντια στη θέση τους, μήπως τους φύγουν ή σπάσουνε.
Τότε, από τ’ άλλο μέρος φάνηκε αργά βαδίζοντας να ’ρχεται Αυτός με το Σβησμένο Πρόσωπο, που σήκωνε το δάχτυλο κι οι ώρες ανατρίχιαζαν στο μεγάλο ρολόι των αγγέλων. Και σε όποιον λάχαινε να σταθεί μπροστά, ευθύς οι άλλοι τον αρπάζανε από τα μαλλιά και τον εσούρνανε χάμου πατώντας τον. Ώσπου έφτασε κάποτε η στιγμή να σταθεί και μπροστά στο Λευτέρη. Αλλά κείνος δε σάλεψε. Σήκωσε μόνο αργά τα μάτια του και τα πήγε μεμιάς τόσο μακριά —μακριά μέσα στο μέλλον του— που ο άλλος ένιωσε το σκούντημα κι έγειρε πίσω με κίντυνο να πέσει. Και σκυλιάζοντας, έκανε ν’ ανασηκώσει το μαύρο του πανί, ναν του φτύσει κατάμουτρα. Μα πάλι ο Λευτέρης δε σάλεψε.[...]"
(Οδυσσέας Ελύτης, "Άξιον Εστί- Ανάγνωσμα Τέταρτον")

Πόσο απολαμβάνω τον ήχο των βημάτων μου στο χωμάτινο μονοπάτι στη σιγαλιά. Μοναχά το κελάρυσμα των πουλιών ν'ακούγεται κι ο ήχος απ'τα πετραδάκια που σκιρτούν σε κάθε πατημασιά. Τούτα τα βήματα, τόσο ρυθμικά σα δείκτες παλιού ρολογιού, να θυμίζουν το χρόνο και τη θνητότητα που βαδίζει σ'αυτήν την απέραντη κι αέναη ομορφιά που, καθώς προχωρώ, πλημμυρίζει τους οφθαλμούς και το είναι μου...  Στη στροφή ατενίζω την καταγάλανη θάλασσα να σμίγει με τον ορίζοντα, πέρα μακριά, κι εγώ στο μυθικό βουνό ανάμεσα στα ασημένια ελιόφυλλα. 

- Θεέ μου, πώς έφτιαξες τόση ομορφιά;  Κι εμείς τόσο "δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα..."

"Φόβος οὐκ ἔστιν ἐν τῇ ἀγάπῃ, ἀλλ᾿ ἡ τελεία ἀγάπη ἔξω βάλλει τὸν φόβον, ὅτι ὁ φόβος κόλασιν ἔχει, ὁ δὲ φοβούμενος οὐ τετελείωται ἐν τῇ ἀγάπῃ."

(Ιωάννου Α' 4,18)

Ξύπνησα από έναν εφιάλτη. Ήτανε, λέει, όλα να απαγορευτούν, όλα. Πώς ξεκίνησε τ'όνειρο δε θυμάμαι. Θυμάμαι μοναχά πως βρήκα έναν παπά σ'έναν χώρο απροσδιόριστο κι εγώ ήθελα, θυμάμαι, να του μιλήσω -ίσως να του εξομολογηθώ όλα τούτα που πλάκωναν την ψυχή μου- κι ήθελα απλά να γονατίσω και να βάλω τα κλάματα. Ο παπάς έφυγε πριν μ'ακούσει και γω βρέθηκα σ'έναν χωματόδρομο όπου δεν ακούγονταν πατημασιές -ούτε καν οι δικές μου- μην ξέροντας κατά που να κάνω. Κίνησα, θυμάμαι, για το σπίτι κι η μάνα μου φάνηκε ξαφνικά δίπλα μου να βαστάει ένα μωρό και να το παίρνω εγώ για να την ξαλαφρώσω. Κι είχε ένα όχι ανθρώπινο όνομα το μωρό, όπως κάποια κατοικίδια, και της λέω να του δώσουμε άλλο κι όπως τό'ψαχνα με το νου νομίζω είπα να τ'ονομάσουμε Ζωή. Μα, ύστερα, καθώς συλλογιζόμουνα, θέλησα να κάνω κατά την άλλη μεριά του δρόμου και της ξανάφησα το μωρό, να προλάβω νά'μαστε προετοιμασμένοι πριν με σταματήσουν... Κι όπως δεν ήξερα με σιγουριά κατά που να κάνω και πάσχιζα να δω το συμφερότερο με τη λογική, απ'την αγωνία ξύπνησα! "Όνειρο ήτανε ευτυχώς... όλα καλά... Μα... όχι, στάσου, δεν είναι μοναχά στ'όνειρο!" 

"Μέσα στὸν φόβο καὶ στὲς ὑποψίες,

μὲ ταραγμένο νοῦ καὶ τρομαγμένα μάτια,

λυώνουμε καὶ σχεδιάζουμε τὸ πῶς νὰ κάμουμε

γιὰ ν’ ἀποφύγουμε τὸν βέβαιο

τὸν κίνδυνο ποῦ ἔτσι φρικτὰ μᾶς ἀπειλεῖ.

Κι’ ὅμως λανθάνουμε, δὲν εἶν’ αὐτὸς στὸν δρόμο·

ψεύτικα ἦσαν τὰ μηνύματα

(ἢ δὲν τ’ ἀκούσαμε, ἢ δὲν τὰ νοιώσαμε καλά).

Ἄλλη καταστροφή, ποῦ δὲν τὴν φανταζόμεθαν,

ἐξαφνική, ραγδαία πέφτει ἐπάνω μας,

κι ἀνέτοιμους — ποῦ πιὰ καιρὸς — μᾶς συνεπαίρνει."

(Κωνσταντίνος Καβάφης, "Τελειωμένα")

- Πόσα χρώματα βλέπεις;
Κοιτάζω απ'το παράθυρο.
- Αλλάξαν οι αποχρώσεις τ'ουρανού σήμερα. Χλώμιασε το σκηνικό. Ο Παγασητικός έσβησε μες στο γαλοζόγκριζο του τοπίου. Γκρίζες κι οι σκεπές με τον σχιστόλιθο. Μοναχά η γη καταπράσινη με κίτρινες πινελιές εδώ κι εκεί, μικροσκοπικές φιγούρες από αγριολούλουδα. Κι η κερασιά που στολίστηκε με τα πρώτα της λευκά ανθάκια. 
Κυριακής της Σταυροπροσκυνήσεως σήμερα. Κυριακή Σταυρολουλουδιά κι ο σταυρός απέμεινε χωρίς λουλούδια... "Κύριε σώσον τον λαόν σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου..."  

«Πάτερ, ἄφες αὐτοῖς˙ οὐ γὰρ οἴδασι τί ποιοῦσι» 
(Λούκ. 23,34)

- Φόβος δεν είναι η αγάπη, μη σε ξεγελούν, κλείσε τ'αυτιά σου! Μοναχά η αγάπη τον φόβο νικά...

Ο θεός του πολέμου Άρης κι η θεά του έρωτα και του σμιξίματος Αφροδίτη γέννησαν, λέει, δυο γιούς, τον Φόβο και τον Δείμο (=τρόμος). Τούτοι γινήκαν και δορυφόροι (δόρυ+φέρω) του πιστοί, μ' άλλα λόγια οπλισμένοι σωματοφύλακες.

Γέννησαν, όμως, και μια θυγατέρα, την Αρμονία... 

Κι η Γη συνεχίζει να περιστρέφεται γύρω απ'τον Ήλιο χρόνια τώρα, με την τροχιά της πάντα ανάμεσα σ'εκείνες του Άρη και της Αφροδίτης. Κι οι γιοι του συνεχίζονται να περιστρέφονται γύρω από αυτόν ως ακόλουθα και πιστά του ουράνια σώματα...

"Κι ὅπως τραβᾶ στὸν πόλεμο ὁ ανθρωποβόρος Ἄρης
κι ὁ Φόβος πλάι ἕπεται, γιος δυνατὸς κι ἀτρόμητος,
καρτερικὸ πολεμιστὴ ἀκόμη φευγατίζοντας..."
(Ομήρου Ιλιάς Ν299)

Κατηφορίζω ξανά με τον νου προς τα λιοπερίβολα. Μήπως συναπαντήσω ξανά στις ζωγραφιές του Θεού τη γαλήνη που μου ξέφυγε, την θυγατέρα Αρμονία. Μήπως κατορθώσω και μιμηθώ τα λιλιπούτεια ταπεινά πλάσματά του που με τόση σωφροσύνη διαφυλάσσουν ευλαβικά το μερτικό τους στη ζωή. Μήπως κι οσφρανθώ την Χάρη Του  κρυμμένη στα ροδοπέταλά τους. Μήπως κι ακούσω την Αλήθεια Του στους ύμνος των πουλιών. Αφουγκράζομαι ξανά τα βήματά μου πάνω στο ξερό χώμα του μονοπατιού. Να συντονίσω τους ακανόνιστους χτύπους της καρδιάς μου στο ρυθμό τους. Ν'αγγίξω για μια, έστω φευγαλέα στιγμή, με την θνητή μου ύπαρξη τη μελωδία της αιωνιότητας... Συγκεντρώνομαι ξανά στα βήματά μου...

"[...] Φοβᾶμαι τοὺς ἀνθρώπους ποὺ ἄλλαζαν πεζοδρόμιο ὅταν σὲ συναντοῦσαν
καὶ τώρα σὲ λοιδοροῦν γιατὶ, λέει, δὲν βαδίζεις ἴσιο δρόμο.
Φοβᾶμαι, φοβᾶμαι πολλοὺς ἀνθρώπους.
Φέτος φοβήθηκα ἀκόμη περισσότερο."
(Μανώλης Αναγνωστάκης, "Φοβάμαι")

Μπήκε η άνοιξη στο βουνό των άγριων και μέθυσων Κενταύρων. Ο Χείρων, από άλλη γενιά, μοναχός με τους εσσαεί μαθητές του διδάσκει και θεραπεύει στα ξεχασμένα μονοπάτια του. 

Γέρνω ξανά να δω απ'το παράθυρο. Στην κληματαριά σκάσαν τα πρώτα τρυφερά φυλλαράκια. Δισταχτικά, κουβαριασμένα ακόμη θαρρείς, ξεπροβάλλουν. Κι ο νεαρός ποιητής που χάθηκε τότε που πολεμούσαν για την πατρίδα και τη λευτεριά, μου σιγοτραγουδά:

"Δεν είμαστε ποιητές" σημαίνει: φεύγουμε
σημαίνει: εγκαταλείπουμε τον αγώνα
παρατάμε τη χαρά στους ανίδεους
τις γυναίκες στα φιλιά του ανέμου
και στη σκόνη του καιρού
σημαίνει πως φοβόμαστε
και η ζωή μας έγινε ξένη,
ο θάνατος βραχνάς"
(Γιώργος Σαραντάρης, "Δεν είμαστε ποιητές")

 

[Υ.Γ. βλ. και: Χρώματα φόβου κι αγάπης (2) ]

Κρόκινα στρωσίδια και Ηώς κροκόπεπλος...

"...Αὐτά'πε ὁ Δίας κι ἔσυρε τσ'ἀγκάλες τὴν καλή του'

νιόβγαλτη χλόη ἡ θεία Γῆ ἀπό κάτω τους φυτρώνει,

καὶ μὲ τριφύλλι ὁλόδροσο, κρόκους καὶ κρίνα στρώνει

πυκνά πολύ καὶ μαλακά, σὰν στρῶμα ὅπως νὰ στρῶσαν,

μὴν κείτουνται ἔτσι κατὰ γῆς, καὶ πάνω ἐκεὶ ξαπλῶσαν.

Πανώριο σύννεφο χρυσό γυροῦ τους τοὺς σκεπάζει,

χρυσοσταλίδες λαμπερές ποὺ κάτω ἀργοσταλάζει..."

(Ομήρου Ιλιάς Ξ346-351

απόδοση: Γεωργίου Ψυχουντάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)

Κάποτε, ούτε θυμάμαι πόσα χρόνια πριν, κάποιος γνωστός της μάνας μου της έδωσε δυο-τρεις βολβούς από κρόκους. Η μάνα μου για να τους προστατεύσει από την τρελή βλάστηση του "εινοσίφυλλου" βουνού, για να μη μπερδευτούν με διάφορα ζιζάνια του κήπου και ξεπατωθούν αντάμα τους, τους παράχωσε σε μια κρυμμένη γωνιά, σε μιαν ακρίτσα χώματος ανάμεσα στις ξερολιθιές στο πίσω μέρος του σπιτιού. Μια γωνιά ξεχασμένη... Μια στις τόσες αναρωτιόμαστε τί τάχα απέγιναν εκείνοι οι βολβοί κι αν κάποτε ευδοκιμούσαν, αλλά όποτε ρίχναμε ματιές μόνο λιγοστά αγριόχορτα αντικρύζαμε στο σημείο. Ώσπου πέρσι αποφάσισε να σκαλίσει το χώμα να δει τί θα βρει. Και βρήκε μια φούχτα μικρούς βολβούς που ενθουσιασμένη μου τους έδωσε και τους φυτέψα σ'ένα σπασμένο πιθάρι στον κήπο, να τους έχουμε κατά νου, να δούμε αν κάνουν κέφι ν'ανθίζουνε στα μέρη μας! Σάμπως τους ταλαιπώρησε όμως η πρόσφατη μετακόμιση κι εκείνη τη χρονιά μοναχά τα λεπτά πράσινα φυλλαράκια τους ξεπρόβαλλαν. Φέτος όμως, λίγες μέρες πριν, την ακούω να με φωνάζει "Έλα να δεις! Έλα! Έλα!"

Κρόκος, ομηρικός, λοιπόν, που τον προτίμησε ο Δίας για στρωσίδι καθώς θα πλάγιαζε με τη θεά σύζυγό του, ξεπρόβαλλε σε μια γωνιά του κήπου μου... Σημειώνει ο Πανταζίδης στο περίφημο "Ομηρικό λεξικό" του: "...εννοείται βεβαίως παρ'Ομήρω ο κοινός, αγοραίος κρόκος, όστις είναι και ως ήδυσμα και ως βαφικόν μέσον χρώμα παρέχον ερυθροκίτρινον χρήσιμος, έχει δε πολύ μαλακά τα φύλλα και τον καρπόν, και ως τοιούτος αποτελεί ηδυπαθές στρώμα εις τους κοιμωμένους θείους συζύγους."
Αν ψάξει κανείς στο διαδίκτυο θ'ανακαλύψει ένα σωρό θεραπευτικές ιδιότητες που του προσδίδουν, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, και δη στον περίφημο γνωστό σε όλους μας κρόκο Κοζάνης, όπως ότι ενισχύει την εγκεφαλική λειτουργία και τη μνήμη, καταπολεμάει το άγχος, την κατάθλιψη, τις νευροεκφυλιστικές παθήσεις (π.χ. την άνοια), μειώνει τη χοληστερίνη και την αρτηριακή πίεση, καταπραϋνει τους σπασμούς, τους πόνους των νεφρών, τη γαστραλγία, διευκολύνει την πέψη, περιορίζει την ακμή, έχει από αφροδιασιακές έως αντιγηραντικές και αντικαρκινικές ιδιότητες...

Αλλά ας δούμε τί λέγαν κι οι παλαιότεροι. Αναφέρει ο Π.Γ.Γεννάδιος στο "Φυτολογικόν Λεξικόν" του που συνέταξε στις αρχές του περασμένου αιώνα: "...περί τα 70 είδη ιθαγενή της Ευρώπης και άλλων παραμ. χωρών... τινά φαρμακευτικά, βαφικά, αρτυματικά ή μυρεψικά. Είδη της ελληνικής χλωρίδος 14... Τούτων και τινών άλλων ειδών τα απεξηραμμένα στίγματα αποτελούσι τον κρόκον του εμπορίου, όστις κν ονομάζεται ζαφορά ή σαφράνι και χρησιμοποιείται ως ουσία φαρμακευτική (φρμ Stigmata Croci), βαφική, αρτυματική, ως και προς χρωμάτιση τυρών, γλυκών και ζυμαρικών (οίον το εν Γαλλία pain de Chatillion). Ο κρόκος ως βαφική και φαρμακευτική ουσία είναι γνωστός από της αρχαιότητος. "Κροκόπεπλος" επονομάζεται η Ηώς παρ'Ομήρω, περί κροκίνων δε και κροκοβαφών υφασμάτων συχνά γίνεται λόγος παρά τοις αρχαίοις συγγραφεύσι. Τας ιαματικάς δυνάμεις και τας ποιότητας του κρόκου περιγράφει ο Διοσκουρίδης. Τα άνθη του αναφέρει ο Αθηναίος ως στεφανωματικά, εξ αυτών δε ελαμβάνετο το "κρόκινον μύρον". "Η αρίστη κρόκος" εφύετο κατά τον Στράβωνα παρά το Κωρύκιον άντρον της Κιλικίας...."

"Ἡ κροκόπεπλη Ἡὼς ἀπὸ τοῦ Ὠκεανοῦ τὶς ροές

ὠρθώθηκε, ἵνα σὲ ἀθανάτους φῶς νὰ φέρη καὶ σὲ θνητούς..."

(Ομήρου Ιλιάς Τ1-2

απόδοση: Κώστα Δούκα)

Η κροκόπεπλη Ηώς, η Αυγούλα... τί όμορφη γλώσσα, πόσοι χρωματισμοί κι εικόνες...
Πόσο υπέροχη περιγραφή της Χαραυγής, της νέας μέρας που ξημερώνει, του πρωινού φωτός που απλώνει τα πέπλα του αποδιώχνοντας το σκοτάδι....

Εκτός από τον Ιπποκράτη και ο Διοσκουρίδης - ιατρός, φαρμακολόγος και βοτανολόγος της αρχαιότητας- έχει αφιερώσει αρκετούς στίχους του αναφερόμενος στον περίφημο κρόκο στο σύγγραμμά του "Περί ύλης ιατρικής" (1.26, 1.27, 1.54). Μεταξύ άλλων οι εξής: "Έχει πεπτικές, μαλακτικές, ελαφρώς στυπτικές και διουρητικές ιδιότητες, ενώ δίνει και καλό χρώμα και εμποδίζει το μεθύσι, όταν πίνεται με το γλυκό κρασί' όταν επαλειφθεί στα μάτια μαζί με γυναικείο γάλα αναστέλλει τις καταρροές των ματιών. Προστίθεται με ωφέλεια και στα ροφήματα για τα εσωτερικά όργανα, και στα βύσματα και στα καταπλάσματα που εισάγονται στη μήτρα και στον πρωκτό. Είναι και αφροδισιακός, καταπραϋνει τις φλεγμονές του ερυσιπέλατος, όταν επαλειφθεί, ενώ χρησιμεύει και στις παθήσεις των αυτιών. Λένε και ότι είναι θανατηφόρος όταν πίνεται μαζί με νερό σε ποσότητα τριών δραχμών. Για να μπορεί να τριφτεί εύκολα πρέπει να τον ξεράνουμε στον ήλιο μέσα σε θερμό καινούριο πήλινο αγγείο' και πρέπει γρήγορα να τον γυρίζουμε. Αλλά και η ρίζα του, όταν πίνεται με γλυκό κρασί, προκαλεί τα ούρα."
Ακόμη μιλάει για την παρασκευή του "κροκομάγματος" από "κρόκινο μύρο, όταν στυφτούν και ξαναζυμωθούν τα αρωματικά βότανα.[...]". Αυτό "έχει την ιδιότητα να καθαρίζει αυτά που σκοτεινιάζουν τις κόρες" αλλά και "διουρητική, μαλακτική, θερμαντική".
Όσο για την παρασκευή του "κρόκινου μύρου" επεξηγεί: "Όταν παρασκευάζεις το κρόκινο μύρο, θα προετοιμάσεις το λάδι κάνοντάς το πιο σφιχτό με στυπτικά, όπως στην περίπτωση του σούσινου μύρου, στην ίδια ποσότητα και αναλογία. Αφού πάρεις λοιπόν από το δεμένο με τις στυπτικές ουσίες για την παρασκευή σούσινου μύρου λάδι τρεισήμισι λίτρες, πρόσθεσε πενήντα δραχμές κρόκο και ανακάτευέ το πολλές φορές την ημέρα... για πέντε μέρες.Την έκτη μέρα στράγγισέ το καλά από τον κρόκο και στον ίδιο τον κρόκο ρίξε την ίδια ποσότητα λαδιού και ανακάτεψέ το για δέκα ημέρες, κι έπειτα, αφού το χύσεις αλλού, πρόσθεσε σαράντα δραχμές τριμμένη και κοσκινισμένη σμύρνα και ανακάτευέ τα ... σε γουδί, κι έπειτα φύλαξέ το. [...] Έχει ιδιότητες θερμαντικές και υπνωτικές, και γι'αυτό πολλές φορές ωφέλησε όσους έχουν φρενίτιδα είτε με εξωτερικές πλύσεις είτε εισπνεόμενο είτε με επάλειψη των ρουθουνιών. Προκαλεί την έκκριση πύου και καθαρίζει τα έλκη, και είναι κατάλληλο για τα σκληρώματα, τα κλεισίματα και τα κακοήθη έλκη της μήτρας μαζί με κερί, κρόκο, μυελό και διπλάσιο λάδι' γιατί χωνεύει, μαλακώνει, ανακουφίζει και υγραίνει. Κάνει καλό και στο γλαύκωμα αλειφόμενο στο κάτω μέρος των ματιών...." (απόδοση: Φιλολογική ομάδα Κάκτου)

Μα τί πανέμορφο λουλούδι! Και τούτα τα χρυσαφιά του στίγματα με τόσες πολύτιμες ιδότητες. Τούτο το χρώμα που ονομάτισε μέχρι και του αυγού τον κρόκο! 

"Κρόκου βαφάς"  αποκαλεί ο Αισχύλος το ιδιαίτερο βαφικό χρώμα που χάριζαν τούτα τα μικρά αποξηραμμένα στίγματα στο ρουχισμό των γυναικών:

"Κι ενώ έπεφτε στη γη ο κροκωτός χιτώνας της, 

σαϊτευε με ικετευτική ματιά καθέναν' απ'τους θυσιαστάς της 

κι' έμοιαζε σαν ζωγραφιά, που θέλει να μιλήση..." 

αποδίδει το απόσπασμα του Αισχύλου ("Αγαμέμνων" 239 κ.ε.) ο Β.Δημαράτος ("εκδόσεις Πάπυρος").

Τούτος ο μικροσκοπικός κρόκος, δεν περνά απαρατήρητος ούτε από τον μεγάλο τραγικό Σοφοκλή:

"Με την ουράνια τη δροσιά, 

την πάσα μέρα ανθίζει

ο νάρκισσος ο φουντωτός

κι ο χρυσωμένος κρόκος

που δυο μεγάλων θεαινών

αρχαίο είναι στολίδι..."

("Οιδίπους επί Κολωνώ" 681-5, απόδοση: Κ.Θρακιώτης, εκδ.Ζαχαρόπουλος)

Αλλά ούτε κι από τον κωμικό κι αθυρόστομο Αριστοφάνη!:

"Εζούσα πρώτα ξένοιαστα κι απλά χωρίς στολίδια

γεμάτος από μέλισσες και τσίπουρα και γίδια,

μα πήγα κι επαντρεύτηκα χωριατομαθημένος

ανεψιά του Μεγακλή, των Μεγακλήδων γένος,

μέσ’ από την πρωτεύουσα τρανή και κορδωμένη,

που σαν Κοισύρα φούσκωνε στολίδια φορτωμένη.

Και σαν γλυκοκοιμότανε την νύκτα στο κρεβάτι μ’ εμένα τον χωριάτη,

εγώ τρυγιές εμύριζα, σύκα, μαλλί, τραγίλα,και τόση βαρβατίλα,

κι εκείνη πάλι μύριζε κρόκους και μύρα τόσα,

παιχνίδια και φιλήματα, που κάνουν με την γλώσσα..."

("Νεφέλες" 43 κ.ε., απόδοση: Γ.Σουρή)

Κι αν τον κρόκο τον πρωτοβρίσκουμε στα Τρωικά του Ομήρου, τον συναπαντάμε όμως και στα μεταγενέστερα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου, και, μάλιστα, παρομοιάζει το άνθος του με ένα από τα περίφημα βοτάνια της "μάγισσας" Μηδείας που χρησιμοποιούσε για να παρασκευάζει τα "φάρμακά" της:

"Τ'άνθος του ως ένα πήχυ πάνω από το στέλεχος

έφτανε, και με Κωρύκειο κρόκον ήταν όμοιο

σε διχαλωτό κοτσάνι κρεμασμένο' η ρίζα του

στη γη μέσα γαντζωμένη έμοιαζε με νιόκοπη

σάρκα. Το χυμό της, πού'ταν όμοιος με βουνοθρέφτης 

δρύας το μαύρο χυμό, τον μάζωξε η Μήδεια

στο καυκαλο ενός κοχλιού...."

("Αργοναυτικά" Γ'855, απόδοση: Π.Νικολαϊδης-Ασιλάνης, εκδ.Φύλλα)

Πάμπολλες οι αναφορές των αρχαίων ημών προγόνων στον πολύτιμο ανθό του κρόκου, όπως του Πλουτάρχου, για παράδειγμα, στα "Συμποσιακά" (647D: "Τα άνθη της κύπρου, ο κρόκος, η βάκκαρις ρίχνουν όσους έχουν πιει (κρασί) σε ύπνο ήρεμο, διότι έχουν απορροή απαλή κι ευχάριστη, που διαλύει σιγά σιγά τις ανωμαλίες και τις αναστατώσεις στο σώμα όσων πίνουν πολύ...."), αλλά και του Αθηναίου στους "Δειπνοσοφιστές", όπου συγκεντρώνει αρκετά χαμένα αποσπάσματα ποιητών και φιλοσόφων που τον μνημονεύουν, όπως του Αριστοτέλους, από το "χαμένο" έργο του "Περί μέθης": "Οι λεγόμενες ροδιακές χυτρίδες χρησιμοποιούνται στα μεθύσια και εξαιτίας της ευχαρίστησης που δίνουν και επειδή, όταν θερμαίνονται, κάνουν το κρασί να μας μεθά λιγότερο. [...] κατασκευάζονται από σμύρνα, σχοίνο, άνηθο, κρόκο, βάλσαμο, άμωμο και κιννάμωμο..." (ΙΑ.11) ή του Κρατίνου ("Μαλθακοί"): "Στεφανώνω το κεφάλι μου με κάθε λογής λουλούδια.... με έρπυλο, με κρόκους, με υακίνθους..." (ΙΕ.32- Απόδοση: Θ.Μαυρόπουλος, εκδ.Κάκτος) 

Αλλά ας επιστρέψουμε στις πανέμορφες ομηρικές εικόνες και πάλι, αυτή τη φορά από τον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα (στ.6), όπου η Περσεφόνη ξέγνοιαστη μαζεύει άνθη, λίγο πριν την αρπάξει με δόλωμα ο άρχοντας του Κάτω Κόσμου:

"με τις βαθύκολπες κόρες του Ωκεανού η κόρη

έπαιζε, άνθη μάζευε, ρόδα, κρόκους και ία

μες σε λιβάδι δροσερό, σπαθόχορτα, υακίνθους..."

(απόδοση: Θ.Μαυρόπουλου, εκδ.Ζήτρος)

Και από τον Ομηρικό Ύμνο στον Πάνα (στ.25), όπου ο Πάν:

"χορεύει συχνά....

και χαίρεται η ψυχή του με τα λυγερά τραγούδια

μέσα στο χλοερό λιβάδι, όπου ο κρόκος κι ο υάκινθος που θάλλει

ευωδιαστός ασταμάτητα ανακατώνεται με το χορτάρι..."

(απόδοση: Θ.Μαυρόπουλου, εκδ.Ζήτρος)

Ἠὼς μὲν κροκόπεπλος ἀπ᾽ Ὠκεανοῖο ῥοάων

ὄρνυθ᾽, ἵν᾽ ἀθανάτοισι φόως φέροι ἠδὲ βροτοῖσιν...

γεμάτη χώμα φρέσκο από χαμομήλι αμόλυντο...

[...] ὅρμινον τε, καί εἰρύσιμον, κύκλαμις τ’ ἰοειδής, 

στοιχάς, παιονίη τε πολύκνημόν τε κάτερνες· 

μανδραγόρης, πόλιόν τ', ἐπί δέ ψαφαρόν δίκταμνον· 

εὔοδμος τε κρόκος, τε και κάρδαμον· 

ἐν δ' ἄρα κῆμος, σμίλαξ, ἠδέ χαμαίμηλον, μήκων τε μέλαινα [...]

(Ορφέως "Άργοναυτικά" στίχοι: 920-4)

Περιγράφοντας ο Ορφέας το παλάτι του Αιήτη στην Κολχίδα... "Διότι εμπρός από τον οίκο του Αιήτου και του ερατεινού ποταμού υπήρχε περίφραγμα [...] Εκτός δε αυτού είναι τρεις υπερμεγέθεις πύλαι [...] πάνω εις τον προστάτη των πυλών στέκεται κάποια βασίλισσα ... η οποία ανάβει την φλόγα του πυρός και την οποία οι Κόλχοι εξιλεώνουν ως Άρτεμιν εμπύλιαν ... Αυτή είναι δια τους ανθρώπους φοβερά κατά την όψιν ... Ούτε κανείς εντόπιος εισεχώρησε περισσότερον εις το εσωτερικόν εκείνης της οδού ούτε και κανείς ξένος επέρασε από το κατώφλι .... Εις δε το έσχατον μέρος του μυχού του περιφράγματος υπάρχει άλσος, κατάσκιον από θάλλοντα δένδρα ... υπάρχουν επίσης χόρτα σκεπασμένα με χαμηλές ρίζες, δηλαδή ασφόδελος .... κυκλάμινον ... και ρίγανη ... Ακόμη φύονται εκεί και μανδραγόρας και πολιόν και δίκταμνον ... και κρόκος ευώδης και κάρδαμον .... σμιλακιά και χαμομήλι και παπαρούνα η μαύρη [...] Εις το μέσον ... απλώνεται ο πανύψηλος κορμός της φηγού (βελανιδιάς) .... επάνω εις ένα μακρόν κλάδον επεκρέματο εδώ κι εκεί το χρυσούν δέρας, το οποίο προφυλάττει ένας φοβερός όφις, καταστρεπτικό δια τους ανθρώπους τερατόμορφον θηρίον [...]"

(απόδοση: Ιωάννου Πασσά- "Τα Ορφικά")

Το χαμομήλι, λοιπόν, κάνει πολύ νωρίς την εμφάνισή του στα ελληνικά γράμματα. Κι αν ο Ιάσων, ξεκινώντας απ'τα λημέρια του Χείρωνα, το αντίκρυσε στο άλσος της Κολχίδας, ο Κώστας Βάρναλης το αντικρύζει στον τόπο των Κενταύρων:

"Σε θεμωνιές, πηγάδια ή σε κουφάλες

ελιών τρυπώστε, ω Θεσσαλές, που λάβρη

σκιρτά η καρδιά σας· όλοι αφρό και γαύροι

με τις στερνές κατηφοράνε στάλες

της βροχής, καταρράχτες, οι Κενταύροι

με πηδήματα οργιές, κραξές μεγάλες

απ’ των φαράγγων μέσα τις διχάλες

κάτασπροι, κατακόκκινοι και μαύροι.

Αλιφασκιά, θυμάρι, χαμομήλι

καπνίζοντας και στα ίδια τους καπούλια

καβάλα, μες στων σύγνεφων τα τούλια

ορθοί και ανάεροι στάθηκαν σαν ήλιοι

και με ρουθούνια πίνουν ματωμένα

τα μύρα των κορμιώ σας τ’ αναμμένα."

(Κώστα Βάρναλη, "Κένταυροι")

Χαμομήλι ή Χαμαίμηλον από το χαμαί (χάμω) και "δια την προς τα μήλα ομοιότητα τη οσμή", σύμφωνα με τον αρχαίο ιατρό Διοσκουρίδη. Ο Διοσκουρίδης, μάλιστα, το συγκαταλέγει στην ευρύτερη κατηγορία των "ανθεμιδών": 

"Ανθεμίδα: Άλλοι την αποκαλούν "λευκάνθεμο", άλλοι "ηράνθεμο", επειδή ανθίζει την άνοιξη (σημ. έαρ/ ηρ), άλλοι "χαμομήλι", επειδή μοιάζει στη μυρωδιά με τα μήλα, άλλοι "μηλάνθεμο", άλλοι "χρυσοκαλλία" και άλλοι "καλλία". Αυτής υπάρχουν τρία είδη τα οποία διαφέρουν μόνο στα άνθη' βλαστοί μιας σπιθαμής , με τη μορφή θάμνου, οι οποίοι έχουν πολλές διακλαδώσεις, μικρά φυλλαράκια, λεπτά και κεφάλια σφαιρικά τα οποία από μέσα έχουν μικρό λουλουδάκι λευκό και χρυσαφί, ενώ απ'έξω περιβάλλεται κυκλικά από λευκά ή κίτρινα ή πορφυρόχρωμα φυλλαράκια στο μέγεθος του απήγανου. Φυτρώνει σε πετρώδεις περιοχές και δίπλα στους δρόμους, ενώ μαζεύεται την άνοιξη. [...]" (Διοσκουρίδου, "Περί Ύλης Ιατρικής", Γ 136 - απόδοση: "Φιλολογική Ομάδα Κάκτου")

Σημειώνει ο Π.Γ.Γεννάδιος στο "Λεξικόν Φυτολογικόν": "Χαμαίμηλον (Matricaria)... περί τα 70 είδη... Το αξιολογώτερον είνε Χ. το κοινόν... Το μόνον είδος του προκειμένου γένους όπερ απαντά  έν Ελλάδι, ένθα είνε κοινότατον και κν. γνωστόν υπό τα ονόματα Χαμομήλι, Χαμόμηλο, Μαρτολούλουδο (Κοραής)' εν Αιγίνη Λουλούδι του Αγ.Γεωργίου, εν δε τη Κύπρο Μουγιόχορτο. Το φυτό τούτο είνε πιθανός το Χαμαίμηλον του Γαληνού, εις τούτο δε κατά τινάς αναφέρεται μία των Ανθεμίδων του Διοσκουρίδη. Τα άνθη του φαρμακευτικά' αλεθόμενα και μεταβαλλόμενα εις λεπτήν κόνιν δυνατόν ν'αντικαταστήσωσι το Πύρεθρον εν τη καταπολεμήσει πολλών εντόμων, αποσταζόμενα δε παρέχουσι κυανούν φαρμακευτικόν αιθέριον έλαιον πολύτιμον. [...]"

Η  αλήθεια είναι πως στο βουνό του Χείρωνα δυσκολεύομαι, πλέον, να βρω καθαρό χαμομήλι. Ίσως επειδή, καθώς γράφει κι ο Διοσκουρίδης "φύεται ... παρά τας οδούς" και, στις μέρες μας, δεν είναι και το ιδανικότερο να συλλέγεις βοτάνια από τέτοιες τοποθεσίες! Γιατί κι εδώ το πανέμορφο χαμομηλάκι θα το εντοπίσω συχνά σε ισόπεδες αλάνες που παρκάρουν αυτοκίνητα ή ανάμεσα σε πετρούλες καλντεριμιού που περιδιαβαίνουν γατιά, σκυλιά και άνθρωποι... Είναι και τόσο πλούσια η βλάστηση στο βουνό μας που, που να ξεχωρίσει το χαμηλό του ανάστημα ανάμεσα στην πνιγηρή άγρια πρασινάδα; Άσε που οι περισσότεροι σύγχρονοι το ξεπατώνουν από τη ρίζα βιαστικά (η εποχή της "κεκτημένης ταχύτητας", βλέπεις...), γιατί δεν έχουν την υπομονή να συλλέξουν όπως οι παλιοί, μ'ευλάβεια, μοναχά τ'ανθάκια του, αποσπώντας τα με το άνοιγμα των δαχτύλων τους ("καθώς η φούχτα άμα τρυγά πυκνό το χαμομήλι κι ανάμεσα στα δάχτυλα το δέχεται" -Άγγελος Σικελιανός). Κι επιπλέον, οι τόσοι ψεκασμοί με φονικά δηλητήρια για τα χορτάρια δυσχεράναν ακόμη περισσότερο την επιβίωσή του...

Πάντως, κουτσά-στραβά, τελικά τα καταφέρνω να μαζέψω τα εύοσμα ανθάκια του. Από τα ωραιότερα αρώματα της φύσης κατ'εμέ! Κι αν και δεν είμαι φίλος των ζεστών αφεψημάτων και "τσαγιών" (προτιμώ κάτι σε τσίπουρο ή κρασάκι!!), είναι από τα λίγα βότανα που το ρόφημά τους με δελεάζει. Κι ακόμη περισσότερο για τις τόσες φαρμακευτικές ιδιότητες που διαθέτει! Πολλές εκ των οποίων έχω τσεκάρει! Από φλεγμονή στο δόντι μέχρι δερματικά... Έτσι συγκαταλέγεται στα σπουδαιότερα βότανα του "της φύσης φαρμακείου μου", μαζί με το περίφημο βάλσαμο ή σπαθόχορτο.

Μας πληροφορεί ο Κώστας Μπαζαίος ("100 βότανα, 2000 θεραπείες"): 

"Το χαμομήλι είναι ένα βότανο με πολύπλευρη δράση. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι το χρησιμοποιούσαν ως αντιπυρετικό και στους διαλείποντες πυρετούς (Γαληνός), ο Διοσκουρίδης το θεωρούσε εμμηναγωγό και ο Ιπποκράτης το συνιστούσε σε υστερικές κρίσεις και σε λευκόρροια. Συνίσταται σχεδόν για κάθε οργανική ανωμαλία, αν και η σπουδαιότερη ικανότητά του είναι να χαλαρώνει άτομα φορτισμένα από συναισθηματικά προβλήματα. Η δράση του είναι αντισπασμωδική. Και σπασμός είναι το αποτέλεσμα μιας εντάσεως, φυσικής ή πνευματικής. Πολλά πειράματα... έδειξαν ότι το χαμομήλι έχει την ικανότητα να θεραπεύει φλεγμονές του δέρματος, εκζέματα, αναφυλαξίες, κυστίτιδες, χρόνιες γαστρίτιδες και άλλες αρρώστιες."  Κατόπιν παρουσίαζει τις κυριότερες ιδιότητές του:

"- Σπασμολυτικό, ηρεμιστικό των νεύρων (ημικρανίες, νευραλγίες, ζαλάδες, αυπνίες, υστερία, παροξυσμός ασθματος)

- Επουλωτικό (εγκαύματα, σπυριά, λειχήνες, εκζέματα)

- Καταπραϋντικό, αναλγητικό, παυσίπονο, αντιφλογιστικό (οδυνηρή οδοντοφυϊα, διαταραχές εμμηνόπαυσης, κυστίτιδες, ρευματισμούς, βήχα, νευραλγία τριδύμου)

- Ανθελμινθικό

- Αντιαλλεργικό (αναφυλαξία, φαγούρα)

- Ορεκτικό, διεγερτικό

- Χωνευτικό, αντιφυσητικό, αντιδιαρροϊκό

- Ανακουφίζει φλογισμένες αιμορροϊδες, κράμπες, πόνους αυτιών

- Εφιδρωτικό, αντιπυρετικό

- Χολαγωγικό

- Βακτηριοκτόνο (πληγές στόματος, άφθες, δέρμα)

- Εμμηναγωγό (δυσμηνόρροια) [...]"

Εμπνεόμενη από τη διαδικασία παρασκευής του βαλσαμέλαιου, μια χρονιά δοκίμασα να παρασκευάσω και "χαμομηλέλαιο" με την ίδια λογική: Σ'ένα βάζο στριμωγμένα ανθάκια χαμομηλιού (πάντα θέλω "δυνατή" δόση από την πρώτη ύλη μου) περιλουσμένο με ελαιόλαδο (βιολογικό και άθερμο), τοποθετημένο για κανένα μήνα σε μέρος φωτισμένο μεν από τον ήλιο αλλά και σκιερό συνάμα κι έπειτα στράγγισμα. Τελικά, μου χρησίμευσε όσο δεν το περίμενα, οπότε και φέτος μπήκα στην ίδια διαδικασία...