Ο Άγιος Τρύφωνας των αμπελιών και των κηπευτικών!

 "`Αι-Τρύφωνας τριβ', Υπαπαντή πλαθ' κι ο Συμεών σημνειών'",

έλεγε ο λαός μας αναφερόμενος στις τρεις μεγάλες γιορτές της Εκκλησίας μας, τα "Συμόγιορτα", που αφορούν τις πρώτες μέρες του Φλεβάρη. 

Την πρώτη ημέρα του Φεβρουαρίου τιμάμε τον Άγιο Τρύφωνα (βλέπε και: Ο Άγιος Τρύφωνας των αμπελιών), προστάτη των αμπελιών και των κηπευτικών, στις δύο του μηνός τη μέρα της Υπαπαντής του Χριστού (βλέπε: Της Παναγιάς της Μυλιαργούσας (λαογραφικά της Υπαπαντής)) και στις τρεις τον Άγιο Συμεών (βλέπε: Ο Άγιος Συμεών, "σημειώνει"... (έθιμα και παραδόσεις)).

 

Σημειώνει ο λαογράφος μας Δημήτρης Λουκάτος για τον Άγιο Τρύφωνα των αμπελιών που τιμάται σε όλη την ελληνική ύπαιθρο:

"Αγαπημένος λαϊκός και γεωργικός άγιος. Κατά το συναξάρι του, φτωχός χηνοβοσκός, με το ελληνικότατο αυτό όνομα, ζούσε στη Μ.Ασία (κοντά στην Νίκαια) στα τελευταία χρόνια των χριστιανικών διωγμών. Νέος, που είχε προσχωρήσει στην νέα θρησκεία, εμαρτύρησε με βασανιστήρια κι αποκεφαλίστηκε.

Η λατρεία του αγίου Τρύφωνα άρχισε από νωρίς αφού ήδη τον 6ο αιώνα είχε δύο ναούς στην Κωνσταντινούπολη κι ένα μοναστήρι. [...] Μπορούμε να πούμε ότι το ελληνικό όνομα του αγίου καθώς και η νεαρή ηλικία του συσχετίσθηκαν με τη λέξη "τρυφερός", κι άπλωσαν τη λατρεία του ώστε, μαζί με την κατάλληλη γεωργική εποχή της γιορτής του, να θεωρείται προστάτης στη βλάστηση και στην καλλιέργεια, ιδαίτερα στους κήπους και στα αμπέλια, που, αρχές Φεβρουαρίου, μπουμπουκιάζουν ή κλαδεύονται.

Στην Υμνογραφία του αγίου ακούγονται φράσεις που βοηθούν τις αντιλήψεις αυτές ("ἔσπευσας πρὸς τὸ σκάμμα" και "κατήρδευσας τὰ τῆς ἐκκλησίας βλαστήματα"), αλλά σημαντικότερες είναι οι ευχές κι οι εξορκισμοί που διαβάζονται στα αμπέλια και στα χωράφια, στο όνομα του αγίου Τρύφωνα [...] Ο άγιος φέρεται να διώχνει τα βλαβερά ζωύφια από τις καλλιέργειες των ανθρώπων (σκουλήκια, κάμπιες, κανθάρους, ακρίδες, σαλιγκάρια, αρουραίους, κλπ) με τον εξορκισμό. 

"Ὁρκίζω ὑμᾶς... μὴ ἀδικήσετε τὴν ἄμπελον, μήτε τὸν κῆπον τῶν δένδρων τε καὶ λαχάνων... ἀλλά ἀπέλθετε εἰς τὰ ἄγρια ὄρη, εἰς τὰ ἄκαρπα ξύλα, εἰς ἅ ἐχαρίσατο ὑμίν ὁ Θεὸς ττὴν καθημερινὴν τροφήν." ("Μικρό Ευχολόγιο"). 

Δεν έχει, νομίζω, μελετηθεί (ειδικά κι αντικειμενικά) η ψυχολογική συμπαράσταση που έδειξε πάντα η Εκκλησία (ήδη με τα λόγια του Χριστού) στον κοπιώντα γεωργό. Με τις ευχές, τις ευλογημένες σπορές ή απαρχές, και με τις λιτανείες της, στις τραγικές ώρες της ανομβρίας, του παραστάθηκε και τον ενθάρρυνε να αισιοδοξεί, να ελπίζει και να αγωνίζεται.

 

Στην εικονογραφία του ο άγιος Τρύφωνας παριστάνεται με κλαδευτήρι στο χέρι, κάποτε μάλιστα δείχνεται στο βάθος της εικόνας και κάποιος γεωργός, που τιμωρήθηκε (του κόπηκε η μύτη) επειδή δεν ετήρησε την αργία της γιορτής του. Η σχετική παράδοση διηγείται:

"Οι σταφιδοπαραγωγοί στη μνήμη τ'άι Τρυφώνου έχουν μικρή σχόλη, γενικό εκκλησιασμό, αποφεύγουν δε αυστηρά όχι μόνο να πατήσουν σε χτήμα (για κλάδεμα), αλλά και να πιάσουν κλαδευτήρι στο χέρι τους... Κάποιος που μαγάρισε τη μνήμα του αγίου και δούλεψε στ'αμπέλι έκοψε τη μύτη του. Κι ένας που το διηγόταν, και κρατούσε, την ημέρα αυτή, κλαδευτήρι, έκαμε να δείξει πώς, κι έκοψε τη δική του." (Ηλεία 1963, Ντίνος Ψυχογιός). 

Από παρετυμολογία του ονόματός του: Άγιος Στρίφωνας, παλιότερα δεν έστριφαν γνέμα για ύφανση οι νοικοκυρές. Ο Δ. Καμπούρογλου διηγείται για την τουρκοκρατούμενη Αθήνα ότι φοβούνταν οι γυναίκες "να στριφώσουν" νήμα ή ρούχα, γιατί μπορούσαν να πάθουν και προσωπικό στρίφωμα. 

Άλλη αγροτική παρετυμολογία συναντούμε στη Δ.Μακεδονία όπου για να τους βοηθάει ο άγιος στην καλή βλάστηση του τριφυλλιού (για τα ζώα τους) τον λένε άγιο Τρίφυλλα. (Μ.Καλινδέρη, "Ο βίος της Βλάτσης") [...]

Χαρακτηριστικό είναι το πειραχτικό ανέκδοτο (φώνημα) που λένε για τους Βυτινιώτες, με το συχνό όνομα του αγίου στον τόπο τους (*είναι πολιούχος στη Βυτίνα της Αρκαδίας):

"Ε! Τρύφωνα! Να πεις του Τρύφωνα, να πάει στον Τρύφωνα, να πει του Τρύφωνα, να στείλει τον Τρύφωνα εδώ, που τον θέλουν." 

("Λαογραφία" 8, 1921) [...]" (Δημητρίου Λουκάτου, "Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη)

 

 Κατά τον Γεώργιο Μέγα,

"Ο άγιος Τρύφωνας θεωρείται φύλακας των αμπελιών και προστάτης των αγρών, καθώς πιστεύεται ότι έχει εξουσία εναντίον των ποντικών και της κάμπιας. Γι' αυτό και στις εικόνες του παριστάνεται με κλαδευτήρι στο χέρι, ενώ στο κόλλυβο που παραθέτουν στην εκκλησία οι Αγχιαλίτες κ.α. "είναι ζωγραφισμένος ο άγιος Τρύφος με το σταφύλι". Κηπουροί κι αμπελουργοί κάνουν στην εκκλησία αγιασμό και αρτοκλασία με κόλλυβα. Από τον αγιασμό αυτόν δεν πίνουν, ούτε τον παίρνουν μέσα στο σπίτι, αλλά μόνο ραντίζουν αμπέλια και κήπους.

Πολλές και διάφορες είναι οι τοπικές συνήθειες. Π.χ. στην Ήπειρο κάμνουν κουλούρες και τις κυλούν στ'αμπέλια, τα χωράφια και τους κήπους τραγουδώντας:

Τρύφωνα πολύκαρπε,

έλα δω στ'αμπέλι μου

και στο χωραφάκι μου,

να φάμε και να πιούμε.

Στη Στενήμαχο έσφαζαν βόδι (κουρμπάνι), "για να ευχαριστήσουν τον άγιο", και μοίραζαν τα κομμάτια στους κατοίκους. Μετά τη λειτουργία γινόταν κι αγώνας πάλης στην πλατεία. "Παλεύουν δυο αντρειωμένοι κι όποιος νικήσει παίρνει βραβείο ένα αρνί". Στον Δρυμό της Μακεδονίας ταυτόχρονα με το ράντισμα παραχώνουν και το "κλικούδ' τ' καλλ'κάτζαρου" (που θυμνιάζεται Χριστούγεννα, αϊ-Βασίλη και Φώτα) και το κόκκινο αυγό της Μ.Πέμπτης' τα κόβουν μικρά μικρά κομματάκια και τα θάβουν στ' αμπέλια και στα γεννήματα." (Γεωργίου Μέγα, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας", εκδόσεις Οδυσσέας)

Περισσότερες πληροφορίες για τα κουρμπάνια της Στενημάχου μας δίνει ο έτερος λαογράφος μας Γεώργιος Αικατερινίδης στη μελέτη του για τις ζωοθυσίες:

 

 

 

 Μεταφερόμαστε και στην Κρήτη με την σπουδαία πένα του Νίκου Ψιλάκη:

"[...]Γύρω από τον Ψηλορείτη, σε περιοχές όπου ευδοκιμεί και καλλιεργείται το αμπέλι, ο εορτασμός του Αγίου αποτελούσε ξεχωριστό γεγονός. [...]πολλές αμπελουργικές οικογένειες δεν έστρωναν τραπέζι τη μέρα της γιορτής του αν δεν είχαν φτιάξει κάποιο γλύκισμα ή φαγητό με προϊόντα αμπελιού. Φυσικά υπήρχε πάντα κρασί στο τραπέζι, όπως υπήρχε σταφιδόψωμο ή πετιμεζόπιτα. Δεν έχουν περάσει πολλές δεκαετίες από τότε που μπορούσε να δει κάποιες γυναίκες έξω από τους ναούς του Αγίου Τρύφωνα, κατά την ημέρα της εορτής του, να κερνάνε μουστοκούλουρα (συνήθως τα ζύμωναν με πετιμέζι) ή σταφιδόπιτα.[...]

Η επικοινωνία των ανθρώπων της υπαίθρου με τον Άγιο αποτελεί σε αρκετές περιπτώσεις μια εθιμική πρωτοτυπία. Φροντίζουν να πάνε στην εικόνα του, μπροστά στα μάτια του, δείγματα των εντόμων που απειλούν την παραγωγή. Τελευταία μαρτυρία για το εντυπωσιακό αυτό έθιμο έχουμε από ένα μικρό χωριό του Μεραμπέλλου, τα Έξω Λακώνια, όπου το 1925, για τελευταία φορά, κρέμασαν κάμπιες στην εικόνα του! Ο πληθυσμός των βλαβερών εντόμων είχε αυξηθεί εκείνη τη χρονιά τόσο που απειλούσε να καταστρέψει ολόκληρη την παραγωγή του χωριού.[...]

Στην Κνωσσό διατηρείται ακόμη και σήμερα η παμπάλαια συνήθεια της προσφοράς λατρευτικών απαρχών κατά την ημέρα της εορτής του Αγίου Τρύφωνα. Παλαιότερα οι περβολάρηδες από το Μακρύ Τοίχο προσέρχονταν στον ναό για να πάρουν τον καθιερωμένο αγιασμό κρατώντας μικρή ποσότητα από τα γεννήματα που είχε το περιβόλι τους: λάχανα, κουνουπίδια, καρότα, πράσα, ματσάκια μαϊντανό, σέλινο, πορτοκάλια, λεμόνια...Γέμιζαν ένα μεγάλο πανέρι και το εναπόθεταν κάτω από την εικόνα του Αγίου, δίπλα ακριβώς από το χώρο που γινόταν ο καθιερωμένος αγιασμός. Όσα δε χωρούσαν στο πανέρι τα άφηναν δίπλα ή τα παρέδιδαν στους επιτρόπους. Και ήταν μεγάλη ευλογία για τον κάθε περβολάρη να πάει στη χάρη του Αγίου λίγα από τα προϊόντα του.[...]" (Νίκου Ψιλάκη, "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη", εκδόσεις Καρμάνωρ)

Ενώ κι ο Δημήτριος Λουκόπουλος μας επιβεβαιώνει πως και οι γεωργοί της Ρούμελης δεν αγνοούσαν τη μέρα τούτη:

Άγιος Ιωάννης ο Τριανταφυλλάς!

Για άλλο ψάχνοντας, έπεσα στον Άη Γιάννη το Θεολόγο που η μνήμη του γιορτάζεται σήμερα κι άρχισα ν'ανοίγω τα τεφτέρια μιας και τόσα χρόνια μού'χε ξεφύγει, μπας και βρω κανένα έθιμο σχετικό! Κι έπεσα στην περίπτωση! Αν και συνηθέστερα τον αποκαλούν Άη Γιάννη Χαλαζά, μιας κι είναι εποχή που οι αγρότες πολύ φοβούνται τα ξαφνικά χαλάζια, έχει ένα ακόμη προσωνύμιο που μου είναι πολύ αγαπητό, καθώς έχω ένα ιδιαίτερο δέσιμο με το λουλούδι τούτο (βλέπε: Τριαντάφυλλο μου...), το "Τριανταφυλλάς"! Άη Γιάννης Τριανταφυλλάς, λοιπόν, καθώς γιορτάζεται τούτες τις μέρες που οι τριανταφυλλιές αρχίζουν να οργιάζουν κυριολεκτικά πνιγμένες στα λέλουδα, ονομάζεται κυριώς από τους Θρακιώτες, καθώς τον θεωρούνε προστάτη των καλλιεργιών τους από τριαντάφυλλα και ρόδα απ'τα οποία παίρνουν το πολύτιμο ροδέλαιο.

Πρόκειται για τον αγαπημένο μαθητή του Ιησού Ιωάννη, τον Ευαγγελιστή. Κι ο λαός μας, φαίνεται, τον έχει ορίσει προστάτη των καλλιεργειών, καθώς, όπως σημειώνει κι ο Βασίλης Λαμνάτος ("Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας"): "Ανήμερα της γιορτής αυτής οι γεωργοί μας δεν εργάζονται ποτέ. Πάνε στις εκκλησιές και πανηγυρίζουν εκεί την ημέρα αυτή, για να τους βοηθάει ο Άη-Γιάννης και να προφυλάει τις καλλιέργειές τους απ'τα κακά του Μάη." Περισσότερα, όμως, καταγράφει ο λαογράφος μας Γεώργιος Μέγας στο πολύτιμο βιβλίο του "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας":

και συνεχίζει:

"Μερικά άλλα έθιμα της ημέρας αυτής αποσκοπούν στην εκδίωξη των ενοχλητικών ζωυφίων του καλοκαιριού. Π.χ. στην Ίο κάθε οικογένεια την παραμονή προμηθεύεται νερό και χόρτα και το πρωί ο οικοδεσπότης βάζει δυο τρεις κατσαρίδες μέσα σ'ένα καλάμι και τα ρίχνει όλα στην θάλασσα. Έτσι καταστρέφονται οι κατσαρίδες."

Αν όμως στα βόρεια τον αποκαλούν "Τριανταφυλλά", στο νότο, δηλαδή στην Κρήτη μας, τον αποκαλούσαν κάποτε ... "Ντολμαδά", όπως μας αποκαλύπτει ο Νίκος Ψιλάκης στο έξοχο βιβλίο του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (εκδόσεις Καρμανωρ). Πάντως από τις καλλιέργειες, δεν ξέφευγε, απλά άλλαζε προσωνύμια ανάλογα με την περιοχή. Παραθέτω, λοιπόν, κάποια αποσπάσματα από το κείμενο του Νίκου Ψιλάκη για αυτήν την ιδιαίτερη ονομασία:

"Σε πολλές περιοχές του νησιού ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος είναι προστάτης της αγροτικής παραγωγής, των δημητριακών και, όλως ιδιαιτέρως, των αμπελιών. Εκείνος θα φροντίσει, όπως πιστεύουν, να μη βρέξει την εποχή του θερισμού και να μη ρίξει χαλάζι, εκείνος θα φροντίσει ώστε να καρπίσουν και να ευδοκιμήσουν τα αμπέλια. Γι' αυτό συνήθιζαν να βάζουν, μαζί με τα λουλούδια με τα οποία στόλιζαν την εικόνα του, και βλαστούς αμπελιού. Η σύνδεσή του, όμως, με τους αμπελώνες φαίνεται περισσότερο από ένα μοναδικό (όσο γνωρίζω) έθιμο: το φαγητό της εορτής του ήταν συνήθως ντολμάδες: "μαγέρευαν φρυγιομαγεριά, μπορεί και θριγιομαγεριά όπως μου έλεγε η θεία μου. Το χειμώνα που είχανε τα λάχανα εκάνανε τους ντολμάδες πιο πολύ με λαχανοφυλλάδες [...] το καλοκαίρι εκάνανε θριγιομαγεριά με αμπελόφυλλα. Και στις 8 του Μάη έλεγαν πως τα αμπελόφυλλα είναι μεστωμένα και μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν."
Το έθιμο δεν επιβίωσε στις μέρες μας. Και φαίνεται πως σε πολλές περιπτώσεις πήγαιναν παλαιότερα τα ντολμαδάκια στις εκκλησιές, τα ευλογούσαν και τα έτρωγαν σε κοινές συνεστιάσεις. Η μαρτυρία του Παύλου Βλαστού και πάλι είναι καταλυτική. Ο πρωτοπόρος της κρητικής λαογραφίας καταγράφει μια ωραία αιτιολογική παράδοση από το χωριό Σαλί Ρεθύμνου. Ο τιμώμενος στον παλιότατο ναό του χωριού Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ήταν γνωστός ως "Ντολμαδάς". Και ονομάστηκε έτσι γιατί οι κάτοικοι του χωριού μαγείρευαν "με τα πρωτοφανίστικα αμπελόφυλλα και [φύλλα] κληματαριάς τους ντολμάδες". Έβαζαν ρύζι και κιμά και τους πρόσφεραν στους προσκυνητές. [...] Ακόμα και σήμερα σε πολλές περιοχές παρασκευάζουν ντολμάδες με αμπελόφυλλα κατά την ημέρα του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Το έθιμο, όμως, έχει χάσει τον τελετουργικό του χαρακτήρα [...]"

Καταγράφει ακόμη ο Νίκος Ψιλάκης πως στα μοναστήρια που γιόρταζαν γίνονταν πάντα μεγάλες συνεστιάσεις που θυμίζαν τα γνωστά κουρμπάνια που λάβαιναν χώρο και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος προς τιμήν του αγίου. Αλλά και ότι "στο οροπέδιο Λασιθίου, στο χωριό Μαρμακέτο [...] οι κάτοικοι αφήνουν τον επιτάφιο στολισμένο από τη Μεγάλη Παρασκευή και πιστεύουν ότι την ώρα της λειτουργίας του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου τα λουλούδια ανθίζουν πάλι.[...]"

τα σταφύλια της Αγια- Σωτήρας....

- Για πού το βάλατε, βόλτα;
- Πάμε στο ξωκλήσι του Σωτήρος...
- Α, ναι, είναι της Αγια-Σωτήρας...




Παραμονή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, λοιπόν, κινήσαμε για το ξωκλήσι της "Αγια-Σωτήρας", όπως το λεν εδώ. Είναι ένα μικρό απομακρυσμένο απ'το χωριό ξωκλήσι, ριζωμένο κοντά στα χωράφια με τα μήλα, τρυπωμένο κάτω από τις καστανιές... Κι επειδή ο δρόμος παραμένει λίγο κακοτράχαλος κι αρκετοί αφήνουν τις "κούρσες" στη διασταύρωση για να συνεχίσουν καροτσάδα στ'αγροτικά, μου θύμισε κάτι ξεχασμένες εποχές που -καθώς τ'αυτοκίνητα λιγοστά- στριμωχνόμαστε με γέλια στις καρότσες για να πάμε στο πανηγύρι του γειτονικού χωριού...




Αναφέρει ο Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των") πως "κατά τα Ευαγγέλια ο Ιησούς προ του πάθους του μετεμορφώθη λαμπρώς ενώπιον των μαθητών του [...] και εις ανάμνησιν του θαύματος άγεται η εορτή της "Μεταμορφώσεως του Σωτήρος" εις τας 6 Αυγούστου. Πολλοί πιστεύουν ότι την νύκτα της παραμονής της μεταμορφώσεως ανοίγουν οι ουρανοί και αγρυπνούν, δια να ιδούν το άγιο φως, διότι τό'χουν "σε καλό". Επίσης, κατ'άλλην συνήθεια, προσκομίζονται στην εκκλησία από πιστών γεωργών εντός δίσκων "αι απαρχαί" των σταφυλών και σύκων, δηλαδή τα πρώτα σταφύλια και σύκα που έχουν μαζεύσει, και τοποθετούνται προ του εικονίσματος του Σωτήρος, αφού δε τα ευλογήσει ο ιερεύς και ευχηθή "πλουσίαν εσοδείαν" διανέμονται εις το εκκλησίασμα."




Οι απαρχές (από + αρχή), λοιπόν, "η προσφορά και θυσία των πρώτων καρπών"(λεξικό Δ.Δημητράκου), έθιμο ελληνικό αρχαιότατο και προχριστιανικό, συνεχίζεται ακόμα και σήμερα, με την προσφορά των πρώτων σταφυλιών, με την προσφορά του άρτου απ'το πρώτο στάρι... ακόμη κι αν δεν αφορά την προσωπική παραγωγή του κάθε πιστού γεωργού, ακόμη κι αν δε ζυμώνεται πάντα απ'τα χέρια της πιστής νοικοκυράς... πάντως εξακολουθεί ως ευχαριστήρια αλλά και ευχετήρια προσφορά του ανθρώπου στο Θεό...
Ιδού κι ένα απόσπασμα του Αριστοτέλους περί "απαρχών":

Σε απόδοση Σ.Μαγγίνα: "Αι παλαιαί δηλαδή θυσίαι και αι πανηγυρικαί εορταστικαί συγκεντρώσεις, αι οποίαι συνώδευον αυτάς, φαίνεται ότι εγίνοντο μετά τη συγκομιδή διαφόρων καρπών, όπως η προσφορά των πρώτων καρπών ("απαρχαί")' διότι κατ' αυτάς τας περιστάσεις εύρισκον την ευκαιρίαν να αναπαύωνται."
Εξ άλλου, μην ξεχνάμε ότι η άμπελος κι ο οίνος κατέχουν και κατείχαν μια ιδαίτερη θέση και στη χριστιανική και στην προχριστιανική θρησκεία μας. Η εκκλησία ευλογεί ιδιαιτέρως την στάφυλο που δίδει τον οίνο, τον οίνο της Θείας Μεταλήψεως (άρτος και οίνος, "σώμα" και "αίμα" του Χριστού), για αυτό κι ο παπάς μας πιστεύει πως τα σταφύλια της σημερινής προσφοράς πρέπει κανονικά νά'ναι κόκκινα κι όχι λευκά. Δεν ξέρω τι γίνεται στις μεγάλεις πόλεις, πάντως εμείς στα χωριά μας εξακολουθούμε να ευλογούμε τα πρώτα σταφύλια κι οι πιστοί σήμερα να παίρνουν μαζί με το αντίδωρο κι από λίγες 'υλογημένες ρώγες.



Γράφει ο Παναγιώτης Ι.Σκαλτσής, επίκουρος καθηγητής Α.Π.Θ. (http://proskynitis.blogspot.gr/2012/08/blog-post_8246.html), μεταξύ άλλων: "[...] Είναι σαφές, λοιπόν, οτι η Εκκλησία κατά παλαιά συνήθεια ευλογούσε πάντοτε τον τρύγο και τα σταφύλια, όπως άκριβως έκανε και με τις άλλες απαρχές και τα πρωτογεννήματα. Υπάρχει μάλιστα και κανόνας που επιβάλλει την ευλογία του σίτου και της σταφύλης, πριν αυτά αναλωθούν από τους πιστούς. Συνέχεια αυτής της παράδοσης είναι ακριβώς και η ευλογία των σταφυλιών κατά την 6η Αυγούστου, εορτή της Μεταμορφώσεως. Διασώζεται μάλιστα και ειδική ευχή, η οποία στα χειρογραφα μαρτυρείται από το 10ο αιώνα, με διάφορους τίτλους, όπως «Ευχή του σταφυλιού», «Ευχή εις μετάληψιν σταφυλης», «Ευχή επί σταφυλης και πάσης οπώρας», «Ευλογία αμπέλου και σταφυλης».[...]
Σε μεταγενέστερα χειρόγραφα μαρτυρείται και άλλη «Ευχή εις απαρχας σταφύλης και σύκων της στ' του Αυγούστου μηνός εν τη εορτή της Μεταμορφώσεως», η οποία αναφέρεται στην ευλογία μόνο της σταφύλης και με σαφή πάλι αναφορά στην πνευματική ελευθερία που εγγυώνται ο Χριστός και η ευχαριστιακή ζωή. Δεν είναι πάντως σαφές από πότε η ευλογία των σταφυλιών, αρχαία όντως παράδοση, συνδέθηκε με την εορτή της Μεταμορφώσεως. [...]
Η ευλογία των σταφυλιών κατά τη Μεταμόρφωση κατανοείται, επίσης, και μέσα απο τις θεολογικές, ανθρωπολογικές και κοσμολογικέες διαστάσεις της εορτής αυτής. Ο Κύριος[...] είναι ο Δημιουργός του κόσμου, αλλά και ο κυρίαρχος των εσχάτων. Αύτος είναι η άμπελος «εν ουρανοίς μεν έχουσα την ρίζαν, επί γης δε τα κλήματα, άμπελος κλαδευομένη το σώμα, αλλ' ου την ρίζαν, άμπελος μετά τρίτην ημέραν του κλαδευθήναι βλαστάνουσα τον βότρυν της αναστάσεως». Είναι φυσικό, λοιπόν, με τη Μεταμόρφωση του Κυρίου να φωτίζεται και να δοξάζεται ολόκληρος ο κόσμος. [...] ο καρπός αυτός της αμπέλου μας δίδει το κρασί, που ο Χριστός ευλόγησε στην Κανά, για να τονίσει την εν Χριστώ μεταμόρφωση του κόσμου, αλλά και μας το παρέδωσε στο Μυστικό Δείπνο ως το στοιχείο εκείνο, που μαζί με το Ψωμί, την ώρα της θείας Λειτουργίας αφθαρτοποιούνται χαρισματικά, μεταποιούμενα σε Κυριακό «σώμα και αίμα», θεία Ευχαριστία. Εκτός τούτων, η ευλογία των σταφυλιών τονίζει και την ανάγκη της συνεχούς πνευματικής καρποφορίας και μεταμορφωτικής πορείας του ανθρώπου, καθόσον «οι τω υψει των αρετών διαπρέψαντες, και της ενθέου δόξης αξιωθήσονται»."

Αναφέρει ο Νίκος Ψιλάκης στο πολύτιμο βιβλίο του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (εκδόσεις Καρμανωρ): "Σε περιοχές των Χανίων η προσφορά των πρώτων σταφυλιών προσλαμβάνει ευρύτερες τελετουργικές προεκτάσεις. Στην Αγιά Κυδωνίας συνηθίζουν να πηγαίνουν τα σταφύλια αποβραδίς, να μένουν όλη τη νύχτα στο ναό και το πρωί να ευλογούνται και να μοιράζονται. Στον Κρουσώνα "την ημέρα του Χριστού πάμε απ'τα αμπέλια και κόβουμε σταφύλια και τα φέρνουμε στην εκκλησία μαζί με βασιλικούς και τα ευλογάει ο παπάς. Στο τέλος παίρνουμε αντίδωρο, ένα τσαμπί σταφύλι κι ένα βασιλικό. Τρως μερικές ρώγες και τ'άλλο το ρίχνεις στο βαρέλι για το καλό." (*Αικατερινίδης 2005:35). Σε όλο σχεδόν το Μαλεβίζι υπάρχει η συνήθεια να βάζουν το σταφύλι των απαρχών στα κρασοβάρελα. Το κρασί αποκτά την ευλογία της ίδιας της εκκλησίας.Ακόμη και σήμερα μπορεί να δει κανείς στην ευλογία των καρπών της αμπέλου τη διαδικασία και τις κινήσεις που απαιτούνται όταν δοκιμάζει κανείς το πρωτο φρούτο της συγκεκριμένης χρονιάς. Παίρνει το φρούτο με τα δάκτυλα του δεξιού χεριού, σηκώνει το χέρι ψηλά και το κατεβάζει ώστε να σχηματίζει ένα υποτυπώδη κύκλο στο κεφάλι προσπαθώντας να βάλει το φρούτο στο στόμα από την αριστερή πλευρά, από το αριστερό μέρος του στόματος. Κι αλίμονο σ'όποιον δε μπορέσει να το δοκιμάσει, σ'όποιον το χέρι του δε λυγίζει αρκετά ή για διάφορους λόγους δε μπορεί να το φάει. Το έχουν για κακό παρατήρημα..."

"Είναι μέρα χαρούμενη, γράφει ο λαογράφος μας Δημήτριος Λουκάτος ("Τα καλοκαιρινά"), που επιτρέπει και τη διακοπή της νηστείας του Δεκαπενταύγουστου, με ψάρι και σκορδαλιά. [...] Από παρετυμολογία (αλλά και κυριολεξία) προς το Σωτήρα, ο λαός έφτιαξε τη λέξη "σωτηρεύω", δηλ. σώζω ή συντηρώ και, είτε εφαρμόζει πρακτικές θεραπευτικές ενέργειες (μαζεύει βότανα, εκκλησιάζει τους αρρώστους του), είτε φροντίζει να εξασφαλίσει τα ρούχα του για το χειμώνα που πλησιάζει:

"Του Σωτήρος, σωτήρευε τα ρούχα σου".

Από την ημέρα αυτή, που είναι και κάποιο προμήνυμα φθινοπώρου, παρατηρούν ότι φεύγουν οι αποδημιτικοί πελαργοί. Αργότερα θα φύγουν και τα χελιδόνια:

"Του Σωτήρος τα λελέκια, του Σταυρού τα χελιδόνια!"

Σημειώνουμε ότι και της Μεταμορφώσεως συνήθως οπι εκκλησιές και τα μοναστήρια χτίζονται σε ψηλώματα, γιατί η παρουσία του χριστού, την ημέρα αυτή, είναι ηλιακή."

Τέλος, ο Βασίλης Λαμνάτος ("Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας"), μας πληροφορεί πως "οι τσοπάνηδες θεωρούν την ημέρα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος ιδανική για τσοκάνισμα ή μουνούχισμα των ζωντανών. Παλιότερα, μάλιστα, το ξέταζαν. Για να βελάξει ζωντανό απ'το βάσανο αυτό στο μαντρί έπρεπε νά'ναι ανήμερα της γιορτής."

Τρύγος και κρασοστάφυλα!

"Το φθινόπωρο είχε κιόλας προχωρήσει, κι όλος ο κόσμος στα υποστατικά ρίχτηκε στη δουλειά για τον τρύγο που σίμωνε. Ένας ετοίμαζε τα πατητήρια, άλλος καθάριζε πιθάρια, τρίτος έπλεκε κοφίνια' άλλοι πάλι φρόντιζαν να βρουν μικρά δρεπάνια για να κόψουν τα τσαμπιά, ή κατάλληλα λιθάρια για να λυώσουν τις ζουμερές ρώγες, ή ξερή λυγαριά ξεφλουδισμένη, να φέγγει τη νύχτα στη μεταφορά του μούστου. Παράτησαν λοιπόν κι ο Δάφνης κι η Χλόη τα γιδοπρόβατα και βοηθούσαν ο ένας τον άλλον στις δουλειές. Εκείνος κουβαλούσε καλαθιές σταφύλια, τά'ριχνε στα πατητήρια, τα πατούσε κι έχυνε το κρασί στα πιθάρια' εκείνη ετοίμαζε φαγί για τους τρυγητές, τους έδινε παλιότερο κρασί να πιουν και τρυγούσε τα χαμηλότερα αμπέλια.[...]

Όπως ήταν φυσικό σε γιορτή του Διονύσου και του νέου κρασιού, οι γυναίκες πού'χαν έρθει από γειτονικά υποστατικά να βοηθήσουν στον τρύγο έριχναν ματιές του Δάφνη, παινεύοντάς τον ότι έμοιαζε με το Διόνυσο στην ομορφιά. Μία μάλιστα, πιο τολμηρή τον φίλησε -μ'αποτέλεσμα ο Δάφνης να ερεθιστεί, αλλά η Χλόη να πειραχτεί. Οι άντρες πάλι πού'ταν στα πατητήρια, βλέποντας τη Χλόη, πηδούσαν μανιασμένοι σα Σάτυροι μπροστά σε Βάκχα και της φώναζαν διάφορα, πως τάχατες θέλουν να γίνουν πρόβατα για να τους βόσκει εκείνη' τούτο πάλι ευχαριστούσε τη Χλόη, αλλά στεναχωρούσε τον Δάφνη. Εύχονταν λοιπόν τα παιδιά να τελειώσει μια ώρα αρχύτερα ο τρύγος για να γυρίσουν πίσω στα γνώριμα λημέρια τους κι αντί για τον παράφωνο θόρυβο ν'ακούνε τη φλογέρα ή το βέλασμα των κοπαδιών τους. Κι όταν ύστερα από λίγες μέρες τρυγήθηκαν τ'αμπέλια, μπήκε ο μούστος στα πιθάρια και δε χρειάζονταν πια τόσα πολλά χέρια στη δουελιά, οδήγησαν ξανά τα κοπάδια στον κάμπο και προσκύνησαν χαρούμενα τις Νύμφες, πηγαίνοντάς τους γι'αφιέρωμα αμπελόκλαδα με σταφύλια, τα πρώτα του τρύγου.[...]"

(Λόγγου, "Δάφνης και Χλόη", 4ος-5ος αι.π.Χ., σε απόδοση στη νεοελληνική του Ροδη Ρούφου)

Χιλιάδες χρόνια πριν, χιλιάδες χρόνια μετά.. σε τούτη την ίδια γη, τέτοιες μέρες το άρωμα του μούστου και του σταφυλιού, χρωματίζει την ύπαιθρο.. σε τούτη την ίδια γη λαμβάνει χώρα ο τρύγος για το αγαπημένο πατροπαράδοτο κρασάκι..
Τρυγήσαμε, λοιπόν, κι εμείς προχθές, τελευταία μέρα του Σεπτέμβρη του Τρυγομηνά, για να φτιάξουμε το κρασάκι της χρονιάς, από αμπέλια* ντόπια παλιά, πολύχρωμα κι ευωδιαστά.. Μαζευτήκαμε νωρίς το πρωί, να κόψουμε τα σταφύλια **, να γεμίσουμε τις κλούβες, να τα "πατήσουμε" (έστω, στο μηχάνημα), να βγει ο μούστος να μεθύσει απ'τα αρώματα η αυλή, να βράσει στο βαρέλι του, να μας γεννήσει το νιο κρασάκι, σύντροφο στο μεζέ, παραστάτη στην ψυχή μας... "Καλή χρονιά!" λοιπόν.. και του χρόνου νά'μαστε καλά να ξαναφτιάξουμε..
* "άμπελος: εκ του ανά+πέλω, αμφί+είλω: δηλ. απλώνει και αναρριχάται, "οίον ανάπελος ούσα". "Την ειλεόν (=συστρεφόμενη) άμπελον" (Αθηναίος, Επιτομή). Η άμπελος αποκαλείται και "οινομήτωρ" και αναδενδράς."
** "στάφυλος: εκ του στείβω, στέμβω, στυφελίζω=καταπατώ, εξ ου και τα "πατημένα σταφύλια" ονομάζονται στέμφυλα" (Άννας Τζιροπούλου, "Ο εν τη λέξει Λόγος")

Ο λαογράφος μας Γεώργιος Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας")  διασώζει πολύτιμα έθιμα του τρυγητού που συναντούσαμε στην πατρίδα μας: "Στα Βούρβουρα της Κυνουρίας άμα αποτρυγάνε, αφήνουν ένα κλήμα άτρυγο. Πηγαίνει ένας και φέρνει ένα κανάτι νερό αμίλητο και νίβονται όλοι απάνω στο κλήμα.[...] Σκιαγράφηση ελληνικής γιορτής του τρυγητού έχουμε από τις Σαράντα Εκκλησιές, όπου άκμαζε η αμπελουργία, πριν οι κάτοικοι αναγκαστούν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους: "Η πρώτη μέρα του τρυγητού χαιρετίζεται δια τυμπάνων και ασμάτων' οι ληνοί συνοδεύονται δι' ομάδων ορχούμενων και αδόντων και κατά την απέλευσιν και κατά την άφιξιν. Την νύκτα όμιλοι προσωπιδοφόρων εν τυμπάνοις και αλαλαγμοίς περιερχόμενοι τας αγυιάς μέχρι βαθείας νυκτός επιδίδονται εις ποικίλας παιδιάς και διασκεδάσεις.""
Ο Μιχάλης Γρηγοράκης στα "Κρητικά Λαογραφικά για τους μήνες" καταγράφει κάποια ακόμη ενδιαφέροντα λαογραφικά στοιχεία για τις μέρες του τρυγητου: "Πολύ προσέχουν βέβαια αυτό το διάστημα να μη βασκαθούν τα σταφύλια. Αποφεύγουν να τρυγήσουν Τρίτη και Παρασκευή και προσέχουν να μην τελειώσουν Σάββατο. Το σχετικό παραντήρημα παραγγέλει:

Την Τρίτη και την Παρασκευή τ'αμπέλι μην τρυγήσεις.

Τα σταφύλια τα μεταφέρουν στα πατητήρια, τον αρχαίο ληνό κι οι πατητάδες, μέσα σε μια χαρούμενη ατμόσφαιρα, με γέλια και πειράγματα, πατούν ξυπόλυτοι τα τσαμπιά για να τα λιώσουν, να τρέξει ο μούστος στο ποδόχι (μικρή δεξαμενή). Μετά το πάτημα και τη μεταφορά του μούστου στα καλοκαθαρισμένα βαρέλια, αρχίζει γερό γλεντοκόπι. Έτσι λένε:

Το Σεπτέμπρη που τρυγούνε δέκα στείρα καταλιούνε."

Ο έτερος λαογράφος Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των") προσθέτει για την αντίστοιχη γιορτή του τρυγητού στην αρχαία Ελλάδα: "Οι Αθηναίοι είχον την εορτή των Οσχοφορίων, προς τιμήν του Διονύσου και της Αθηνάς, κατά την οποίαν εν πομπή δύο παίδες αμφιθαλείς (έχοντες δηλαδή γεννηθή από τον αυτόν πατέρα και την αυτή μητέρα και οι οποίοι να ζουν), προηγούμενοι της πομπής, "κατά γυναίκας εστολισμένοι", και κρατούντες την ειρεσιώνην, δηλ. κλάδους αμπέλων κατάφορτους από σταφύλια (όσχους), μετέβαινον από το εν Αθήναις ιερόν του Διονύσου εις το εν Παλ.Φαλήρω ιερόν της Σκιράδος Αθηνάς."

("Λεξικόν των Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων", κατά Ουϊλιέλμον Σμιθ, υπό Σωκράτη Τζιβανόπουλου)

Μα, υπέροχη είναι η εικόνα από τον παλιό τρυγητό που μας χαρίζει ο Βασίλης Λαμνάτος στο βιβλίο του "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας":

Όπως αναφέρει το "Μέγα Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσης" (H.Liddell-R.Scott), ο "τρύγος" είναι μεταγενέστερος τύπος αντί του "τρύγη", όπου "τρύγη" είναι ο ώριμος καρπός, δηλ. 1)γεννημάτων εισοδεία, σίτος,κ.λ.π. ("ουδέ τρύγην οίσεις", Υμν.Ομηρ. εις Απόλλωνα 55), 2)τρυγητός, συγκομιδή των σταφυλών. [...] και:
Τρυγάω (τρύγη): Ι. μετ'αιτ. του συγκομιζομένου πράγματος, ως και νυν, τρυγώ, συγκομίζω τον καρπό, συνάγω, "Ετέρας [σταφυλάς] τρυγόωσιν", Οδύσσ.Η.124 [...]
Ο τρύγος των αμπελιών , λοιπόν,  από την εποχή των Ηρώων του Ομήρου κι ακόμα παραπίσω....
...μέχρι σήμερα..

 

(σε απόδοση Κώστα Δούκα)

(και στο πρωτότυπο)

ο Πεπάρηθος, ο Στάφυλος κι η Σκόπελος..

"..Όλην την νύκτα έπλεε το σκάφος με τα κύματα. Ο άνεμος είχε κοπάσει, και το απόγειον της νυκτός εφύσα ελαφρά! Το πρωί, με τα γλυκοχαράματα, ο πλοίαρχος εξημερώθη εις τον λιμένα της νήσου του.

Οι δύο εκείνοι γιγαντοφυείς αδελφοί, ο Ώτος και ο Εφιάλτης, οίτινες είχον επιχειρήσει το πάλαι, ως διηγείται ο θείος Όμηρος, να βάλουν την Όσσαν επάνω εις τον Όλυμπον, και το Πήλιον επάνω εις την Όσσαν, διά να κάμουν σκάλαν ν' ανεβούν εις τον ουρανόν, όταν ήσαν παιδία ανήλικα ακόμη, εγύμναζον τούς βραχίονάς των παίζοντες εις τον αιγιαλόν κάτω. Έπαιρναν μικρά χαλίκια πλακαρά, ανάλογα με το ανάστημά των και έκαμναν «ψωμάκια», ρίπτοντες ταύτα εις την θάλασσαν, δια κυματοειδούς κινήσεως του πήχεος και της χειρός, ως διά σφενδόνης.

Από τα χαλίκια εκείνα των δύο μικρών γιγάντων, τα οποία μετά πολλάς επιψαύσεις και πτήσεις επάνω εις τα κύματα, έπιπτον τέλος εις την θάλασσαν, από τα «ψωμάκια» εκείνα εφύτρωσαν και ανέθορον αι Σποράδες νήσοι αι κοσμούσαι το σμαράγδινον πέλαγος· η Σκίαθος, η Πεπάρηθος, η Αλόννησος, και τόσαι άλλαι.

Εις την δευτέραν των νήσων τούτων, την αλλάξασαν το όνομα, είχον αποβιβασθεί την εσπέραν της χθες οι δύο ναυτομαραγκοί..." (Παπαδιαμάντης, "Κοκκώνα θάλασσα" ή "Το γράμμα της πεθεράς")

Η αρχαία Πεπάρηθος, δηλαδή η σημερινή Σκόπελος, καταγράφεται στα "Γεωγραφικά" του Στράβωνα ως μία των Μαγνήτων νήσος και αναφέρεται σε διάφορες πηγές, όπως στον Ομηρικό Ύμνο προς τον Απόλλωνα, αλλά και στον "Περίπλου" του Σκύλακα..

Σύμφωνα με τις μυθολογικές παραδόσεις, η Πεπάρηθος πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο οικιστή της Πεπάρηθο, αδερφό του πρώτου οικιστή του νησιού Σταφύλου και υιό του Διονύσου και της Αριάδνης...

Ο Στάφυλος, λοιπόν, θεωρείται ο πρώτος βασιλιάς της Πεπαρήθου (εξ ου και η ομώνυμη περιοχή στη Σκόπελο), κατά την εποχή της κρητομινωικής ακμής. Φημισμένη η Πεπάρηθος για τον οίνο της, από τα αρχαία χρόνια, καθώς αναφέρει ο μεγάλος τραγικός Σοφοκλής:

"..Οι δύο ναυτομαραγκοί κατήγοντο πράγματι από την Σκόπελον, την νήσον εκείνην ήτις εξασκεί γλυκείαν μαγείαν εφ' όλων των τέκνων της, και μεταβάλλει εις φανατισμόν την αγάπην της πατρίδος· την νήσον, προς έπαινον της οποίας ο λόγιος και εμπνευσμένος υιός της Καισάριος ο Δαπόντες, συνέθεσε κατά την παρελθούσαν εκατονταετηρίδα ασματικόν κανόνα προς το Ανοίξω το στόμα μου, -κανόνα αρχόμενον από τας λέξεις «Κρασί Σκοπελίτικο».

Την νήσον των νοσταλγών, εις τους κόλπους της οποίας δια να επανέλθουν τα φιλόστοργα τέκνα της, επιβιβάζονται από το Ταϊγάνι, από την Βραΐλαν, από την Οδησσόν, πριν παγώσουν τα νερά, χειμώνα-καιρόν, ή ευρίσκουν άλλο μέσον πορείας, εάν επάγωσαν ήδη, και ταξιδεύουν δύο μήνας, τρεις μήνας - εις την εποχήν των ιστίων - μόνον δια ν' αξιωθούν να φθάσουν εις την Σκόπελον δια να εορτάσουν τα Χριστούγεννα, ή διά να κάμουν αποκριές, και γίνουν «μουτσούνες.." (Παπαδιαμάντης, "Κοκκώνα θάλασσα" ή "Το γράμμα της πεθεράς")

Ως προς την ετυμολογία της ονομασίας "Πεπάρηθος", το "Μεγάλο λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, Liddell-Scott", ανάγει τη ρίζα του στο "πεπαρείν". Συγκεκριμένα:

τσιπουράκι κάτω απ'την κληματαριά..

Κυριακάτικη βραδιά.. καλοκαιρινή βραδιά.. Από τις πιο όμορφες θα έλεγα.. Από κείνες τις όμορφες βραδιές που μοναχά αν τις μοιραστείς με άτομα που αγαπάς μπορείς να νιώσεις τη μαγεία τους... Ζεστή βραδιά, με την ανεπαίσθητη δροσούλα που φέρνει η ρεματιά.. Ήσυχη βραδιά, με τα πρώτα τζιτζίκια του καλοκαιριού να σιγοπιάνουν το μουρμουρητό τους.. Γλυκιά βραδιά, με τ'αστεράκια να χαμογελούν αχνοφωτίζοντας το σκοτάδι...

Κερνάω τσιπουράκι κάτω από την κληματαριά..

Ο Άμπελος, ο Διόνυσος και οι εποχές..

Είναι κάμποσες μέρες τώρα που σκάσαν οι κόμποι της κληματαριάς, τα φυλλαράκια αρχίσανε να ξεδιπλώνονται και να ξεπετάγονται προς το γαλάζιο ουρανό.. Τα βλέπω από το παραθύρι μου και μετρώ τις μέρες τις άνοιξης με το μεγάλωμά τους.. Τρυφερά ακόμη, χρυσοπράσινα, βελουδένια στην αφή, λαμπυρίζουν σαν καινούρια ζωή κάτω απ'τις ανοιξιάτικες ηλιαχτίδες.. Κι ολοένα πετούν καινούρια, ατίθασα, με νεανική ορμή ίσαμε να πληθύνουν τόσο που τυλίξουν με την αγκάλη τους όλες τις καιροφαγωμένες καστανιές τις κρεβατιάς ...
Τούτα τα φυλλούδια σε λίγες μέρες θα γίνουν ντολμαδάκια πεντανόστιμα, κατά προτίμηση γιαλαντζί, με μπόλικο δυόσμο, να γαργαλίσουν τον ουρανίσκο μας. Θέλει αραίωμα η κληματαριά, ειδαλλιώς, θα πνιγεί και τα σταφύλια δε θά'χουν αέρα ν'ανασάνουν ...
Το καλοκαίρι πάλι, θά'χει απλωθεί για τα καλά, στρώμα ολάκερο, καταπράσινο, να μας σκιάζει απ'του ήλιου την κυριαρχία. Μια ανάσα δροσιάς κι άραγμα στο πεζουλάκι για δυο τζούρες καφέ κι ένα τσιγάρο.
Κι όπως θα μπαίνει το φθινόπωρο, τα τσαμπιά θα κρέμονται ροδακιά και μεστωμένα, έτσι για να κλέβω τις ζουμερές τους ρώγες με τη χούφτα, κάθε που θα ποτίζω τα λουλουδικά. Κι ό,τι περισσέψει από το τσιμπολόγημα, πάει για μούστος, για κρασί. Μυρωδάτο, ανόθευτο, γιατρικό βάλσαμο για κείνες τις παγωμένες και μοναχικές νύχτες του χειμώνα, ή για τις άλλες τις συντροφικές να αυγατεύει το κέφι.
Καρπός πολύτιμος.. φυτό μοναδικό. Οι κληματσίδες λένε πως είναι το καλύτερο για να ψήνεις στα κάρβουνα, αρωματίζει το κρέας. Το τσιπουράκι, παιδί κι αυτό των σταφυλιών, ζεσταίνει την ψυχή και ξανάβει το αίμα ...
Ο μύθος λέει πως ο `Αμπελος ήτανε γιος του Σάτυρου και μιας Νύμφης, του Διόνυσου πιστός ακόλουθος. Ένας νέος πανέμορφος που πέθανε νωρίς, πέφτοντας από ένα άγριο τράγο που ζαλίκωνε. Ο Διόνυσος στεναχωρέθηκε τόσο που τον σπλαχνίστηκε ο Δίας και μεταμόρφωσε τον αδικοχαμένο νέο σε άμπελο. Από τότε το αμπέλι γίνηκε το αγαπημένο φυτό του Διονύσου.

Ο `Αγιος Τρύφωνας των αμπελιών

Τρύφωνα πολύκαρπε,

έλα δω στ'αμπέλι μου

και στο χωραφάκι μου

να φάμε και να πιούμε

Ο Φεβρουάριος ξεκινάει με τα "Συμόγιορτα", δηλαδή τρεις γιορτές που η μία διαδέχεται την άλλη, του Αγίου Τρύφωνα, της Υπαπαντής και του Αγίου Συμεών. Λέγεται, μάλιστα, πως "`Αι-Τρύφωνας τριβ', Υπαπαντή πλαθ' κι ο Συμεών σημνειών'". Σε ορισμένες περιοχές κάθε εργασία ήταν απαγορευμένη για τις μέρες τούτες. Ειδικά για του Αγίου Τρύφωνα, λένε πως τη μέρα εκείνη δεν έκοβαν τίποτα με μαχαίρι, για να μην κόψει το σκουλήκι τις ρίζες των κηπευτικών που θα φύτευαν την άνοιξη στα χωράφια.

Ο `Αγιος Τρύφωνας θεωρείται από το λαό μας ως φύλακας των αμπελιών και προστάτης των αγρών, της βλάστησης και της καλλιέργειας, οπότε οι αγρότες τον τιμούσαν ιδιαιτέρως. Να μην ξεχνάμε κιόλας πως κάποια χρόνια πριν, κάθε οικογένεια στην ύπαιθρο, έφτιαχνε το μοσχοβολιστό κρασάκι της, που θα τη συντρόφευε στις κρύες νύχτες του χειμώνα και στα γλέντια του καλοκαιριού, από τ'αμπέλια του κήπου ή του χωραφιού της. Κι ο `Αγιος Τρύφωνας, πέρα από την εξουσία που του προσδίδεται κατά των τρωκτικών που μαστίζουν στους αγρούς, είναι ο άγιος που παριστάνεται ακόμα και στις εικόνες με το κλαδευτήρι στο χέρι και τον γιορτάζουμε την εποχή που ξεκινάνε τα κλαδέματα, τα τόσο σημαντικά για τη μετέπειτα ανάπτυξη του αμπελιού και την ποιότητα του κρασιού που θα μας προσφέρουν τα τσαμπιά του.

Αγρότες, κηπουροί κι ειδικά αμπελουργοί, κάνανε στην εκκλησία αρτοκλασία με κόλλυβα. Σε περιοχές της Ανατολικής Θράκης (Σκόπελος, Πέτρα), πηγαίνανε και λίγα δράμια στάρι στην εκκλησιά, να τα ευλογήσει ο παπάς και γυρίζοντας στο σπίτι να τα ρίξουν μέσα σε άλλο σπόρο. Και, φυσικά, τέτοια μέρα γινόταν αγιασμός τον οποίον και χρησιμοποιούσαν μονάχα για να ραντίσουν τα χωράφια και τα αμπέλια τους.

Οι τοπικές συνήθειες που σχετίζονται με τη γιορτή αυτή ποικίλουν. Στη Φλαμουριά της Έδεσσας, ραντιστές, αλλά και κουδουνοφόροι, σκορπίζονται στα χωράφια για να ραντίσουν, αλλά και να ξυπνήσουν τη γη, να φέρουν την άνοιξη, με τα κουδουνίσματά τους. Στην Ήπειρο, κάναν κουλούρες και τις κυλούσαν στα αμπέλια και τους κήπους τραγουδώντας "Τρύφωνα πολύκαρπε, έλα δω στ'αμπέλι μου και στο χωραφάκι μου, να φάμε και να πιούμε". (Γ.Α.Μέγας). Στα "Αμπέλια" των Δικαίων, στη Θράκη, αφού ράντιζαν με αγιασμό τα χωράφια, άναβαν φωτιές κι έστηναν γλέντι με φαγοπότι. Διοργάνωναν κι αγώνες πάλης με έπαθλο ένα αρνί. Σε πολλές περιοχές δε, κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα όπου και τα μετέφεραν Θρακιώτες πρόσφυγες, κάναν προς τιμήν του και τα γνωστά "κουρμπάνια" (το ζώο που θυσιάζεται, μαγειρεύεται και μοιράζεται στους πιστούς ευλογημένο), έθιμο που αναβιώνει με παραλλαγές, ακόμη και σήμερα.

Ενδιαφέρον δε, παρουσιάζει ένα απόσπασμα του αξιόλογου λαογράφου Γ.Α.Μέγα (Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας), για παραδόσεις που σχετίζονταν με τη μέρα αυτή:

"Στη Στενήμαχο έσφαζαν βόδι (κουρμπάνι), "για να ευχαριστήσουν τον άγιο", και μοίραζαν τα κομμάτια στους κατοίκους. Μετά τη λειτουργία γινόταν και αγώνας πάλης στην πλατεία. "Παλεύουν δυο αντρειωμένοι κι όποιος νικήσει παίρνει βραβείο ένα αρνί". Στο Δρυμό Μακεδονίας ταυτόχρονα με το ράντισμα παραχώνουν και το "κλικούδ' τ' καλλ'κατζάρου" (που θαμνιάζεται Χριστούγεννα, `Αι Βασίλη και Φώτα) και το κόκκινο αυγό της Μ.Πέμπτης ' τα κόβουν κομματάκια και τα θάβουν στ'αμπέλια και στα γεννήματα."

Του Αγίου Τρύφωνα, λοιπόν σήμερα, των αμπελιών και των αγρών, ενός Αγίου φτωχού και ταπεινού, που πέθανε από φρικτά βασανιστήρια σε νεαρή και τρυφερή ηλικία.

Καλό μήνα!

 

(Υ.Γ. Για περισσότερα, βλέπε νεότερη ανάρτηση: Ο Άγιος Τρύφωνας των αμπελιών και των κηπευτικών!)