Κρόκινα στρωσίδια και Ηώς κροκόπεπλος...

"...Αὐτά'πε ὁ Δίας κι ἔσυρε τσ'ἀγκάλες τὴν καλή του'

νιόβγαλτη χλόη ἡ θεία Γῆ ἀπό κάτω τους φυτρώνει,

καὶ μὲ τριφύλλι ὁλόδροσο, κρόκους καὶ κρίνα στρώνει

πυκνά πολύ καὶ μαλακά, σὰν στρῶμα ὅπως νὰ στρῶσαν,

μὴν κείτουνται ἔτσι κατὰ γῆς, καὶ πάνω ἐκεὶ ξαπλῶσαν.

Πανώριο σύννεφο χρυσό γυροῦ τους τοὺς σκεπάζει,

χρυσοσταλίδες λαμπερές ποὺ κάτω ἀργοσταλάζει..."

(Ομήρου Ιλιάς Ξ346-351

απόδοση: Γεωργίου Ψυχουντάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης)

Κάποτε, ούτε θυμάμαι πόσα χρόνια πριν, κάποιος γνωστός της μάνας μου της έδωσε δυο-τρεις βολβούς από κρόκους. Η μάνα μου για να τους προστατεύσει από την τρελή βλάστηση του "εινοσίφυλλου" βουνού, για να μη μπερδευτούν με διάφορα ζιζάνια του κήπου και ξεπατωθούν αντάμα τους, τους παράχωσε σε μια κρυμμένη γωνιά, σε μιαν ακρίτσα χώματος ανάμεσα στις ξερολιθιές στο πίσω μέρος του σπιτιού. Μια γωνιά ξεχασμένη... Μια στις τόσες αναρωτιόμαστε τί τάχα απέγιναν εκείνοι οι βολβοί κι αν κάποτε ευδοκιμούσαν, αλλά όποτε ρίχναμε ματιές μόνο λιγοστά αγριόχορτα αντικρύζαμε στο σημείο. Ώσπου πέρσι αποφάσισε να σκαλίσει το χώμα να δει τί θα βρει. Και βρήκε μια φούχτα μικρούς βολβούς που ενθουσιασμένη μου τους έδωσε και τους φυτέψα σ'ένα σπασμένο πιθάρι στον κήπο, να τους έχουμε κατά νου, να δούμε αν κάνουν κέφι ν'ανθίζουνε στα μέρη μας! Σάμπως τους ταλαιπώρησε όμως η πρόσφατη μετακόμιση κι εκείνη τη χρονιά μοναχά τα λεπτά πράσινα φυλλαράκια τους ξεπρόβαλλαν. Φέτος όμως, λίγες μέρες πριν, την ακούω να με φωνάζει "Έλα να δεις! Έλα! Έλα!"

Κρόκος, ομηρικός, λοιπόν, που τον προτίμησε ο Δίας για στρωσίδι καθώς θα πλάγιαζε με τη θεά σύζυγό του, ξεπρόβαλλε σε μια γωνιά του κήπου μου... Σημειώνει ο Πανταζίδης στο περίφημο "Ομηρικό λεξικό" του: "...εννοείται βεβαίως παρ'Ομήρω ο κοινός, αγοραίος κρόκος, όστις είναι και ως ήδυσμα και ως βαφικόν μέσον χρώμα παρέχον ερυθροκίτρινον χρήσιμος, έχει δε πολύ μαλακά τα φύλλα και τον καρπόν, και ως τοιούτος αποτελεί ηδυπαθές στρώμα εις τους κοιμωμένους θείους συζύγους."
Αν ψάξει κανείς στο διαδίκτυο θ'ανακαλύψει ένα σωρό θεραπευτικές ιδιότητες που του προσδίδουν, ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, και δη στον περίφημο γνωστό σε όλους μας κρόκο Κοζάνης, όπως ότι ενισχύει την εγκεφαλική λειτουργία και τη μνήμη, καταπολεμάει το άγχος, την κατάθλιψη, τις νευροεκφυλιστικές παθήσεις (π.χ. την άνοια), μειώνει τη χοληστερίνη και την αρτηριακή πίεση, καταπραϋνει τους σπασμούς, τους πόνους των νεφρών, τη γαστραλγία, διευκολύνει την πέψη, περιορίζει την ακμή, έχει από αφροδιασιακές έως αντιγηραντικές και αντικαρκινικές ιδιότητες...

Αλλά ας δούμε τί λέγαν κι οι παλαιότεροι. Αναφέρει ο Π.Γ.Γεννάδιος στο "Φυτολογικόν Λεξικόν" του που συνέταξε στις αρχές του περασμένου αιώνα: "...περί τα 70 είδη ιθαγενή της Ευρώπης και άλλων παραμ. χωρών... τινά φαρμακευτικά, βαφικά, αρτυματικά ή μυρεψικά. Είδη της ελληνικής χλωρίδος 14... Τούτων και τινών άλλων ειδών τα απεξηραμμένα στίγματα αποτελούσι τον κρόκον του εμπορίου, όστις κν ονομάζεται ζαφορά ή σαφράνι και χρησιμοποιείται ως ουσία φαρμακευτική (φρμ Stigmata Croci), βαφική, αρτυματική, ως και προς χρωμάτιση τυρών, γλυκών και ζυμαρικών (οίον το εν Γαλλία pain de Chatillion). Ο κρόκος ως βαφική και φαρμακευτική ουσία είναι γνωστός από της αρχαιότητος. "Κροκόπεπλος" επονομάζεται η Ηώς παρ'Ομήρω, περί κροκίνων δε και κροκοβαφών υφασμάτων συχνά γίνεται λόγος παρά τοις αρχαίοις συγγραφεύσι. Τας ιαματικάς δυνάμεις και τας ποιότητας του κρόκου περιγράφει ο Διοσκουρίδης. Τα άνθη του αναφέρει ο Αθηναίος ως στεφανωματικά, εξ αυτών δε ελαμβάνετο το "κρόκινον μύρον". "Η αρίστη κρόκος" εφύετο κατά τον Στράβωνα παρά το Κωρύκιον άντρον της Κιλικίας...."

"Ἡ κροκόπεπλη Ἡὼς ἀπὸ τοῦ Ὠκεανοῦ τὶς ροές

ὠρθώθηκε, ἵνα σὲ ἀθανάτους φῶς νὰ φέρη καὶ σὲ θνητούς..."

(Ομήρου Ιλιάς Τ1-2

απόδοση: Κώστα Δούκα)

Η κροκόπεπλη Ηώς, η Αυγούλα... τί όμορφη γλώσσα, πόσοι χρωματισμοί κι εικόνες...
Πόσο υπέροχη περιγραφή της Χαραυγής, της νέας μέρας που ξημερώνει, του πρωινού φωτός που απλώνει τα πέπλα του αποδιώχνοντας το σκοτάδι....

Εκτός από τον Ιπποκράτη και ο Διοσκουρίδης - ιατρός, φαρμακολόγος και βοτανολόγος της αρχαιότητας- έχει αφιερώσει αρκετούς στίχους του αναφερόμενος στον περίφημο κρόκο στο σύγγραμμά του "Περί ύλης ιατρικής" (1.26, 1.27, 1.54). Μεταξύ άλλων οι εξής: "Έχει πεπτικές, μαλακτικές, ελαφρώς στυπτικές και διουρητικές ιδιότητες, ενώ δίνει και καλό χρώμα και εμποδίζει το μεθύσι, όταν πίνεται με το γλυκό κρασί' όταν επαλειφθεί στα μάτια μαζί με γυναικείο γάλα αναστέλλει τις καταρροές των ματιών. Προστίθεται με ωφέλεια και στα ροφήματα για τα εσωτερικά όργανα, και στα βύσματα και στα καταπλάσματα που εισάγονται στη μήτρα και στον πρωκτό. Είναι και αφροδισιακός, καταπραϋνει τις φλεγμονές του ερυσιπέλατος, όταν επαλειφθεί, ενώ χρησιμεύει και στις παθήσεις των αυτιών. Λένε και ότι είναι θανατηφόρος όταν πίνεται μαζί με νερό σε ποσότητα τριών δραχμών. Για να μπορεί να τριφτεί εύκολα πρέπει να τον ξεράνουμε στον ήλιο μέσα σε θερμό καινούριο πήλινο αγγείο' και πρέπει γρήγορα να τον γυρίζουμε. Αλλά και η ρίζα του, όταν πίνεται με γλυκό κρασί, προκαλεί τα ούρα."
Ακόμη μιλάει για την παρασκευή του "κροκομάγματος" από "κρόκινο μύρο, όταν στυφτούν και ξαναζυμωθούν τα αρωματικά βότανα.[...]". Αυτό "έχει την ιδιότητα να καθαρίζει αυτά που σκοτεινιάζουν τις κόρες" αλλά και "διουρητική, μαλακτική, θερμαντική".
Όσο για την παρασκευή του "κρόκινου μύρου" επεξηγεί: "Όταν παρασκευάζεις το κρόκινο μύρο, θα προετοιμάσεις το λάδι κάνοντάς το πιο σφιχτό με στυπτικά, όπως στην περίπτωση του σούσινου μύρου, στην ίδια ποσότητα και αναλογία. Αφού πάρεις λοιπόν από το δεμένο με τις στυπτικές ουσίες για την παρασκευή σούσινου μύρου λάδι τρεισήμισι λίτρες, πρόσθεσε πενήντα δραχμές κρόκο και ανακάτευέ το πολλές φορές την ημέρα... για πέντε μέρες.Την έκτη μέρα στράγγισέ το καλά από τον κρόκο και στον ίδιο τον κρόκο ρίξε την ίδια ποσότητα λαδιού και ανακάτεψέ το για δέκα ημέρες, κι έπειτα, αφού το χύσεις αλλού, πρόσθεσε σαράντα δραχμές τριμμένη και κοσκινισμένη σμύρνα και ανακάτευέ τα ... σε γουδί, κι έπειτα φύλαξέ το. [...] Έχει ιδιότητες θερμαντικές και υπνωτικές, και γι'αυτό πολλές φορές ωφέλησε όσους έχουν φρενίτιδα είτε με εξωτερικές πλύσεις είτε εισπνεόμενο είτε με επάλειψη των ρουθουνιών. Προκαλεί την έκκριση πύου και καθαρίζει τα έλκη, και είναι κατάλληλο για τα σκληρώματα, τα κλεισίματα και τα κακοήθη έλκη της μήτρας μαζί με κερί, κρόκο, μυελό και διπλάσιο λάδι' γιατί χωνεύει, μαλακώνει, ανακουφίζει και υγραίνει. Κάνει καλό και στο γλαύκωμα αλειφόμενο στο κάτω μέρος των ματιών...." (απόδοση: Φιλολογική ομάδα Κάκτου)

Μα τί πανέμορφο λουλούδι! Και τούτα τα χρυσαφιά του στίγματα με τόσες πολύτιμες ιδότητες. Τούτο το χρώμα που ονομάτισε μέχρι και του αυγού τον κρόκο! 

"Κρόκου βαφάς"  αποκαλεί ο Αισχύλος το ιδιαίτερο βαφικό χρώμα που χάριζαν τούτα τα μικρά αποξηραμμένα στίγματα στο ρουχισμό των γυναικών:

"Κι ενώ έπεφτε στη γη ο κροκωτός χιτώνας της, 

σαϊτευε με ικετευτική ματιά καθέναν' απ'τους θυσιαστάς της 

κι' έμοιαζε σαν ζωγραφιά, που θέλει να μιλήση..." 

αποδίδει το απόσπασμα του Αισχύλου ("Αγαμέμνων" 239 κ.ε.) ο Β.Δημαράτος ("εκδόσεις Πάπυρος").

Τούτος ο μικροσκοπικός κρόκος, δεν περνά απαρατήρητος ούτε από τον μεγάλο τραγικό Σοφοκλή:

"Με την ουράνια τη δροσιά, 

την πάσα μέρα ανθίζει

ο νάρκισσος ο φουντωτός

κι ο χρυσωμένος κρόκος

που δυο μεγάλων θεαινών

αρχαίο είναι στολίδι..."

("Οιδίπους επί Κολωνώ" 681-5, απόδοση: Κ.Θρακιώτης, εκδ.Ζαχαρόπουλος)

Αλλά ούτε κι από τον κωμικό κι αθυρόστομο Αριστοφάνη!:

"Εζούσα πρώτα ξένοιαστα κι απλά χωρίς στολίδια

γεμάτος από μέλισσες και τσίπουρα και γίδια,

μα πήγα κι επαντρεύτηκα χωριατομαθημένος

ανεψιά του Μεγακλή, των Μεγακλήδων γένος,

μέσ’ από την πρωτεύουσα τρανή και κορδωμένη,

που σαν Κοισύρα φούσκωνε στολίδια φορτωμένη.

Και σαν γλυκοκοιμότανε την νύκτα στο κρεβάτι μ’ εμένα τον χωριάτη,

εγώ τρυγιές εμύριζα, σύκα, μαλλί, τραγίλα,και τόση βαρβατίλα,

κι εκείνη πάλι μύριζε κρόκους και μύρα τόσα,

παιχνίδια και φιλήματα, που κάνουν με την γλώσσα..."

("Νεφέλες" 43 κ.ε., απόδοση: Γ.Σουρή)

Κι αν τον κρόκο τον πρωτοβρίσκουμε στα Τρωικά του Ομήρου, τον συναπαντάμε όμως και στα μεταγενέστερα Αργοναυτικά του Απολλώνιου Ρόδιου, και, μάλιστα, παρομοιάζει το άνθος του με ένα από τα περίφημα βοτάνια της "μάγισσας" Μηδείας που χρησιμοποιούσε για να παρασκευάζει τα "φάρμακά" της:

"Τ'άνθος του ως ένα πήχυ πάνω από το στέλεχος

έφτανε, και με Κωρύκειο κρόκον ήταν όμοιο

σε διχαλωτό κοτσάνι κρεμασμένο' η ρίζα του

στη γη μέσα γαντζωμένη έμοιαζε με νιόκοπη

σάρκα. Το χυμό της, πού'ταν όμοιος με βουνοθρέφτης 

δρύας το μαύρο χυμό, τον μάζωξε η Μήδεια

στο καυκαλο ενός κοχλιού...."

("Αργοναυτικά" Γ'855, απόδοση: Π.Νικολαϊδης-Ασιλάνης, εκδ.Φύλλα)

Πάμπολλες οι αναφορές των αρχαίων ημών προγόνων στον πολύτιμο ανθό του κρόκου, όπως του Πλουτάρχου, για παράδειγμα, στα "Συμποσιακά" (647D: "Τα άνθη της κύπρου, ο κρόκος, η βάκκαρις ρίχνουν όσους έχουν πιει (κρασί) σε ύπνο ήρεμο, διότι έχουν απορροή απαλή κι ευχάριστη, που διαλύει σιγά σιγά τις ανωμαλίες και τις αναστατώσεις στο σώμα όσων πίνουν πολύ...."), αλλά και του Αθηναίου στους "Δειπνοσοφιστές", όπου συγκεντρώνει αρκετά χαμένα αποσπάσματα ποιητών και φιλοσόφων που τον μνημονεύουν, όπως του Αριστοτέλους, από το "χαμένο" έργο του "Περί μέθης": "Οι λεγόμενες ροδιακές χυτρίδες χρησιμοποιούνται στα μεθύσια και εξαιτίας της ευχαρίστησης που δίνουν και επειδή, όταν θερμαίνονται, κάνουν το κρασί να μας μεθά λιγότερο. [...] κατασκευάζονται από σμύρνα, σχοίνο, άνηθο, κρόκο, βάλσαμο, άμωμο και κιννάμωμο..." (ΙΑ.11) ή του Κρατίνου ("Μαλθακοί"): "Στεφανώνω το κεφάλι μου με κάθε λογής λουλούδια.... με έρπυλο, με κρόκους, με υακίνθους..." (ΙΕ.32- Απόδοση: Θ.Μαυρόπουλος, εκδ.Κάκτος) 

Αλλά ας επιστρέψουμε στις πανέμορφες ομηρικές εικόνες και πάλι, αυτή τη φορά από τον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα (στ.6), όπου η Περσεφόνη ξέγνοιαστη μαζεύει άνθη, λίγο πριν την αρπάξει με δόλωμα ο άρχοντας του Κάτω Κόσμου:

"με τις βαθύκολπες κόρες του Ωκεανού η κόρη

έπαιζε, άνθη μάζευε, ρόδα, κρόκους και ία

μες σε λιβάδι δροσερό, σπαθόχορτα, υακίνθους..."

(απόδοση: Θ.Μαυρόπουλου, εκδ.Ζήτρος)

Και από τον Ομηρικό Ύμνο στον Πάνα (στ.25), όπου ο Πάν:

"χορεύει συχνά....

και χαίρεται η ψυχή του με τα λυγερά τραγούδια

μέσα στο χλοερό λιβάδι, όπου ο κρόκος κι ο υάκινθος που θάλλει

ευωδιαστός ασταμάτητα ανακατώνεται με το χορτάρι..."

(απόδοση: Θ.Μαυρόπουλου, εκδ.Ζήτρος)

Ἠὼς μὲν κροκόπεπλος ἀπ᾽ Ὠκεανοῖο ῥοάων

ὄρνυθ᾽, ἵν᾽ ἀθανάτοισι φόως φέροι ἠδὲ βροτοῖσιν...