Ήθη, έθιμα και μαγειρέματα της Τυρινής ή Τυροφάγου

"Πάει ου κριάτος πέθανι

ψουχουμαχάει κι ου τύρους

κι παίρνει τη μπερηφανιά

ου σκόρδος κι ου κρομμύδος!"

"Την τελευταία Κυριακή της Τυρινής σημαίνουν όλες οι καμπάνες για τον εσπερινό που τον ονομάζουνε "μακαρονά", επειδή τρώνε μόνο μακαρόνια, ρυζόγαλο και γενικά γαλακτερά. Μετά τον εσπερινό μαζευόταν όλο το σόι σε ένα σπίτι για το συγγενικό τραπέζι της Αποκριάς. Στο τέλος τέλος έπρεπε να φάνε ένα αυγό, "να βουλώσουν με αυτό το στόμα τους", λέγοντας: "Με αυγό σε κλείνω, με αυγό να σε ξανανοίξω". Έτσι το πρώτο πράγμα που θα έτρωγαν μετά το "Χριστός Ανέστη" ήταν ένα κόκκινο αυγό. Στο αποκριάτικο τραπέζι "τού'χαν σε κακό να φτερνιστείς. "Ήπρεπ' αμέσως να βγάλ'ς το πουκάμισό σ' ή κάποιο ρούχο σ' ". Δεν έπρεπε ακόμη να σηκώσουν το τραπέζι το βράδυ. Το άφηναν όλη νύχτα στρωμένο και το ξέστρωναν το πρωί.

Ακολουθούσαν χοροί. Οι κουκουγέροι γύριζαν μουντζωμένοι με καπνιά χορεύοντας στους δρόμους και στις πλατείες, πηγαίνοντας απ'το ένα σπίτι στο άλλο, πότε με ευχές και πότε με πειράγματα. Τους κερνούσαν ρυζόγαλο, γαλακτομπούρεκο και στροφλιά."

(Αλέκου Φλωράκη, "Κάποτε στην Τήνο"- παλίμψηστα λαογραφικά, εκδόσεις Ερίννη)

το αυγό της "χάσκας"

Είναι τούτη η Κυριακή, η Κυριακή της Τυρινής, μέρα οικογενειακών μαζώξεων και γιορτής με πλήθος εθίμων ανά την Ελλάδα. Με το που ξημερώνει η Δευτέρα, αρχίζει κι η μεγάλη περίοδος της Τεσσαρακοστής που δεν ενδείκνυται για γλέντια και οινοποσίες. Ήδη, από την προηγούμενη Κυριακή, την Κυριακή της Απόκρεω, έχει σταματήσει η κατανάλωση κρέατος κι όλη τούτη τη βδομάδα, τη λεγόμενη "της Τυροφάγου" θα καταναλωθεί ό,τι γαλακτοκομικό έχει απομείνει στα νοικοκυριά ώστε από την Καθαρά Δευτέρα να ξεκινήσει η αυστηρή νηστεία.  Λέγεται, μάλιστα, ότι αυτή την εβδομάδα είναι μεγάλο κρίμα να φάει κανείς κρέας, καθώς μας δίνεται η δυνατότητα να γευτούμε οτιδήποτε άλλο εκτός από αυτό, γεγονός που παραλληλίζεται με την εντολή που έδωσε ο Θεός στον Παράδεισο στον Αδάμ και την Εύα να γευτούνε από οποιοδήποτε δένδρο πλην του δένδρου της γνώσεως του καλού και του κακού («ἀπὸ παντὸς ξύλου τοῦ ἐν τῷ παραδείσῳ βρώσει φαγῇ, ἀπὸ δὲ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν, οὐ φάγεσθε ἀπ᾿ αὐτοῦ· ᾗ δ᾿ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ᾿ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε»,Γεν. 2,16-17). Οπότε, αν αγνοήσουμε την εντολή και φάμε κρέας, είναι σαν να επαναλαμβάνουμε την παρακοή που οδήγησε στην πτώση μας... Εξάλλου τούτη η Κυριακή, η τέταρτη του Τριωδίου (βλ. και: Καθώς μπαίνει το Τριώδιο... (λαογραφικά και άλλα..), είναι όντως αφιερωμένη στην εξορία (ή αυτοεξορία) των Πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο, καθώς οι άγιοι Πατέρες θέσπισαν κατ'αυτήν την ημέρα να «ποιούμεθα τὴν ἀνάμνησιν τῆς ἀπὸ τοῦ Παραδείσου τῆς τρυφῆς ἐξορίας τοῦ Πρωτοπλάστου Ἀδάμ» (Συναξάρι από την Ακολουθία του Όρθρου της Κυριακής της Τυρινής).

"Το βράδυ της Τυρινής, όταν στρωθεί το τραπέζι με τα πεντανόστιμα φαγητά, τις πίτες, τ'ανοιχτάρι κι όλα τ'άλλα, στρογγυλοκάθεται στην τάβλα ολάκερο το βλαχοσόι. Εύχονται οι γεροντότεροι "χρόνια πολλά και καλή Σαρακοστή" ή "καλή Λαμπρή να μας εύρει" κι αρχίζουν όλοι μαζί να τρώνε.

Αυτή, ακριβώς την ώρα π'ανταλλάσσονται οι ευχές και τα γλυκόλογα, οι λεύτερες κοπέλες κλέβουν την πρώτη τους μπουκιά, χωρίς να τις ιδεί κανένα μάτι, για να τη βάλουν τη νύχτα που θα κοιμηθούν κάτω απ'το προσκέφαλό τους. Αυτόν τον άνδρα που θα ιδούν στον ύπνο τους κείνο το βράδυ, πιστεύουν πως θα γίνει και το μελλοντικό τους ταίρι.

Άλλες πάλι, το ίδιο βράδυ τρώνε την αρμυροκουλούρα, που ζύμωσαν την ημέρα κρυφά απ'τους τσελιγκάδες, βάζοντας μέσα μπόλικο αλάτι για να φέρει δίψα τη νύχτα. Έτσι έφευγαν κι έπεφταν για ύπνο, περιμένοντας να ιδούν στ'όνειρό τους ποιός θα τους έδινε νερό. Αυτόν πίστευαν πως θα τον έπαιρναν κι άντρα τους.

Κι ακόμη, όποιος ή όποια φτερνιστεί κατά την ώρα του φαγητού τ'αποκριάτικο βράδυ, θα φορέσει άσπρα τη Λαμπρή. Τ'άσπρα εδώ για την κοπέλα σημαίνουν νυφιάτικο φόρεμα. Συνηθίζουν, επίσης, οι τσοπάνηδες, για το καλό των ζωντανών τους, αυτή τη μέρα να δίνουν φαγητά και κρασί σ'όλους τους περαστικούς και φτωχούς ξωμάχους που κατοικούν γύρω τους κι απόκοντα."

(Βασίλης Λαμνάτος, "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας") 

"Τα φαγητά που τοποθετούνται στο τραπέζι είναι μακαρόνια, αυγά, τυρόπιτες, γαλατόπιτες και ένα είδος ζωμού, το τυροζούμι. Αυτό ειδικά φτιάχνεται την ημέρα αυτή από άγρια λάχανα (μυρώνια, καυκαλήθρες, παπαρούνες, κλπ). Τα γιαχνίζουν και ρίχνουν και τυρί μυζήθρα, κομματάκια κομματάκια. Το φαγητό συνοδεύεται με ορισμένα έθιμα που ποικίλλουν από τόπο σε τόπο. Αναφέρω όσα γίνονται στην Αρκαδία. Εκεί,

το βράδυ που θ'αποκρέψουν της τυρινές απόκριες θα μαζευτούν οι συγγενείς οι στενότεροι στου γεροντότερου το σπίτι. Ως πρώτο φαϊ βάνουν στο τραπέζι το τυροζούμι. Κάνουν την προσευχή τους και κατόπιν "σηκώνουν" το τραπέζι' το κρατούν όλοι, μικροί και μεγάλοι, με τα μικρά τους δάκτυλα. Το σηκώνουν και το καθίζουν τρεις φορές. Κάθε φορά λένε:

Αγιοζούμι, τυροζούμι

όποιος πιει και δε γελάσει

ψύλλος δε θα τον δαγκάσει!

Από φτούνο πρέπει να πιει ο καθένας τρεις κουταλιές. Το πίνουμε γλήγορα γλήγορα, δίχως να γελάσουν, κι ύστερα βάνουν όλοι μαζί τα γέλια. Ύστερα τους βάνουν να φάνε μακαρονάδα. Τα ανύπαντρα παιδιά και κορίτσια κοιτάζουν, πώς να κλέψουν κανά μακαρόνι, χωρίς να τους αντιληφθεί κανείς. Όταν πέσουν να κοιμηθούν, το βάνουν στο μαξιλάρι τους και όποιον νέον ή νέαν ιδούν, θα είναι ο άντρας ή η γυναίκα τους. Στερνά τρώνε ό,τι άλλο φαϊ έχουν ετοιμάσει και κατόπιν ο μεγαλύτερος από όλους δίνει το σύνθημα σε όλους να σηκώσουν το τραπέζι με τα μικρά τους δάκτυλα, και τους ρωτάει: 

- Φάγατε;

- Φάγαμε.

- Ήπιατε;

- Ήπιαμε.

- Χορτάσατε; 

- Χορτάσαμε.

- Πάντα χορτασμένοι να είστε.

Και τους διατάζει ν'αφήσουν το τραπέζι στη θέση του."

 (Γεωργίου Μέγα, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας") 

 

Ανάλογες μαντείες σχετικές με την εύρεση συζύγου, καταγράφει κι ο Νικόλαος Πολίτης στα "Λαογραφικά Σύμμεικτα" (τόμος Γ'):

Αλλά οι μαντείες της ημέρας τούτης δεν περιορίζονται στην εύρεση γαμπρού ή νύφης. Ο Φίλιππος Βρετάκος στο πόνημά του "Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των" διασώζει το έθιμο της αυγομαντείας, που αφορά ζωή και θάνατο:

Το αυγό, πάντως, είχε κυρίαρχη θέση στο τραπέζι της ημέρας τούτης, μιας και ήταν η τελευταία μέρα που μπορούσαν να το γευτούν μέχρι να χτυπήσουν οι καμπάνες της Αναστάσεως, όπου και πάλι πρόκειται για το πρώτο αρτύσιμο που θα βάλουν στο στόμα τους!

έθιμο της "χάσκας"

Ένα έθιμο πολύ διαδεδομένο πανελλαδικά ήταν αυτό της "χάσκας" που μπορεί να μην αναφερόταν με αυτήν την ονομασία πάντα, αλλά σα διαδικασία λάβαινε χώρα σχεδόν παντού. Ο γεροντότερος κρεμούσε από ένα μακρύ ξύλο (συνήθως τον πλάστη) ένα σκοινί μ'ένα βρασμένο και ξεφλουδισμένο αυγό δεμένο σε αυτό. Τούτο το αυγό το περιέφερε πάνω από το οικογενειακό τραπέζι κι όλοι προσπαθούσαν να το αρπάξουν με το στόμα! Υπάρχουν και κάποιες παραλλαγές, όπου το αυγό κρεμόταν με σκοινί από το ταβάνι. Πάντως, σε κάθε εκδοχή, ήταν εθιμοτυπικό της μέρας να κλείσεις το στόμα σου με το αυγό.

έθιμο της χάσκας 

Μετά την συχώρεση και το βραδινό πλούσιο φαγοπότι της οικογένειας, ακολουθούσε ο "χάσκας". Από το "χάσκω", που σημαίνει ανοίγω πολύ το στόμα. Είναι και ένα διασκεδαστικό παιχνίδι!

Δένανε μια κλωστή στην άκρη του "κλωστή" - αυτό που ανοίγουν φύλλα πίττας - και στην άλλη άκρη της κλωστής, δένανε ένα ξεφλουδισμένο αυγό!

Ο "κλωστής" συμβολίζει, κατά το έθιμο, τον Πλάστη του ανθρώπου, τον Θεό και η κλωστή το νήμα της ζωής του ανθρώπου!

Όλοι της οικογένειας κάθονται έναν γύρω, με τα χέρια πίσω στις πλάτες για να μην ακουμπήσουν το αυγό και με ανοιχτό το στόμα, περιμέναν να "χάψουν" το αυγό!

Τον "κλωστή" κρατά ο αρχηγός του σπιτιού, ξεκινώντας από τον μικρότερο. Η προσπάθεια γίνεται τρεις φορές για τον καθένα. Αυτός που θα "χάψει" το αυγό, είναι ο τυχερός!

Από το αυγό τρώνε όλοι, για να σφραγίσουν το στόμα τους με αυγό κατά την περίοδο της νηστείας και να το ξανανοίξουν πάλι με το "κόκκινο αυγό" της Ανάστασης!

Την κερωμένη κλωστή του "χάσκα" την καίνε, μετρώντας κατά την διάρκεια του καψίματος πόσα χρόνια θα ζήσει ο νοικοκύρης του σπιτιού!

Καλός οιωνός θεωρούνταν όταν καιγόταν ολόκληρη η κλωστή και η χρονιά θα ήταν καλή!

Τα τσόφλια του αυγού της "χάσκας" τα πετούσαν κρυφά έξω στην γειτονιά, για να φύγει κάθε κακό από το σπίτι τους!

Μετά τον "χάσκα" ξεπόρτιζαν στους φανούς για γλέντι όσο αντέξουν!

(Κωνσταντίνου Σιαμπανόπουλου, "Ο νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο")

"Συγχώρεση"- φωτογραφία: Κωνσταντίνος Μάνος

Το έθιμο τούτο, σε πολλές περιοχές συνδεόταν με τη "συγχώρεση" που λάβαινε χώρα τόσο στα οικογενειακά τραπέζια, όσο και στον κατανυκτικό εσπερινό της συγχώρεσης στην εκκλησία. Προφανώς, την περίοδο της Σαρακοστής που ακολουθεί, δεν αρκεί η σωματική εγκράτεια και νηστεία που θα περιορίσει το σαρκικό μας θέλημα, αλλά είναι απαραίτητο να αποτοξινωθεί κι η ψυχή μας από κακούς λογισμούς, έχθρες και μνησίκακα συναισθήματα, να φιλιώσουμε μεταξύ μας, να δαμάσουμε τον εγωισμό μας, να διαλύσουμε τις όποιες παρεξηγήσεις με τους συνανθρώπους μας και να ξεκινήσουμε την πορεία προς τα Πάθη του Χριστού με όσο το δυνατόν καθαρότερη καρδιά και συνείδηση....

"Εἶπεν ὁ Κύριος· ἐὰν γὰρ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, ἀφήσει καὶ ὑμῖν ὁ πατὴρ ὑμῶν ὁ οὐράνιος· ἐὰν δὲ μὴ ἀφῆτε τοῖς ἀνθρώποις τὰ παραπτώματα αὐτῶν, οὐδὲ ὁ πατὴρ ὑμῶν ἀφήσει τὰ παραπτώματα ὑμῶν." (Ματθαίος 6,14- Ευαγγέλιο της Τυρινής)

"Η καθαυτό Αποκριά με τα πολλά τα έθιμα είναι η τελευταία Κυριακή της Τυροφάγου, που λέγεται αλλιώς "Τρανή Αποκριά". Όταν φτάσει η Κυριακή αυτή, εκτείνονται στο έπακρο η ευθυμία, η αθυροστομίες των μεταμφιεσμένων, οι άσεμνες εμφανίσεις και οι χοροί. Η ημέρα όλη περνά με την κίνηση των μασκαράδων, με τις επισκέψεις και το φαγοπότι. Τον γενικό θόρυβο επιτείνουν οι εκπυρσοκροτήσεις των κροτίδων και ρουκετών, που σε πολλά μέρη, ιδιαίτερα της Β. Ελλάδας, από παλιά συνήθιζαν να πετούν στον αέρα. Αλλά όταν ο ήλιος πλησιάζει στη δύση του, όταν σημάνει η καμπάνα του εσπερινού, τότε γυναίκες και άνδρες ξεκινούν για την εκκλησία. Πρόκειται να διανύσουν το πέλαγος της νηστείας, της Μεγάλης Σαρακοστής, και θέλουν να μπουν σ'αυτό απαλλαγμένοι από ό,τι τους βαραίνει στις σχέσεις τους με τους άλλους χριστιανούς. Εκεί, στον εσπερινό, γίνεται η αμοιβαία συγχώρηση ιερέων και εκκλησιάσματος. Οι εκκλησιαζόμενοι παρατάσσονται κατά ηλικία' οι νεότεροι προχωρούν προς τους γεροντότερους και φιλούν το χέρι τους λέγοντας: 

Συγχώρα με!

Κι αυτοί απαντούν:

Συγχωρεμένος νά'σαι!

Σε πολλές περιοχές, μετά τον εσπερινό ακολουθεί χορός στην αυλή της εκκλησίας ή στο χοροστάσι, την κεντρική πλατεία του χωριού. Επικεφαλής του χορού είναι συνήθως ο ιερέας. 

Π.χ. στην Αρτονίνα,

Πρωτοχορεύουν οι παπάδες, μετά όλοι οι γερόντοι με την αράδα. Τραγουδούν: "Ου δέντρους ήταν ου Χριστός κι η Παναϊά η ρίζα" κ.λ.π.. 

Στο χωριό Αρτεμώνα της Σίφνου ο παπάς σέρνει τον χορό "Του κυρ Βοριά" στον αυλόγυρο της Παναγίας της Κόχης κι έπειτα τον συνεχίζουν στο σπίτι του παπά και άλλων, για να μαλακώσουν τον βοριά. Στην Αγχίαλο, αμέσως μετά τον Εσπερινό

ήθελα πάμε στη θάλασσα όλο το πλήθος κι όσες μάσκες υπήρχαν στην πολιτεία, πηγαίναμε όλοι εκεί, συνάζουντασ' τ' αλόγατα τα καλύτερα του χωριού κι ετρέχανε. Κι όποιο περνούσε - ήταν το μέρος αμμουδιαστό - δίνανε δώρα διάφορα από πανικά και μαντήλια' το στόλιζαν τ'άλογο και περνούσε 'πομέσ' από την αγορά.

Όταν πάλι αρχίζει να νυχτώνει, τότε ανάβονται στις πλατείες ή τους δρόμους των χωριών φωτιές (φανοί, κλαδαριές, μπουμπούνες, καψαλιές) και η ανταύγεια από τα ξερά φρύγανα ή τα κλαδιά, τις παλιοψάθες ή τα κοφίνια τ'αλειμμένα με κατράμι που καίγονται, φωτίζει τα πρόσωπα των ανθρώπων, που συγκεντρωμένοι γύρω στη φωτιά τραγουδούν και χορεύουν. Σε πολλά χωριά συγκεντρώνονται μετά το φαγητό και τότε το γλέντι κι ο χορός παρατείνεται εκεί ως το πρωί. Όταν η φλόγα χαμηλώσει, τότε μικροί και μεγάλοι πηδούν πάνω απ'τη φωτιά."

 (Γ.Α.Μέγα, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας")

* Σημ. Περισσότερα για το έθιμο της χάσκας, αλλά και για τις φωτιές που συνηθίζουν ν'ανάβουν Πανελλαδικά (π.β. και την καύση του Καρνάβαλου), βλ. σε παλιότερη ανάρτησή μου, εδώ: Χάσκα και φωτιές! 

Αποκριάτικο γλέντι στη Χώρα της Μυκόνου -μέσα της δεκαετίας του ’60  (από το βιβλίο «Ενθύμιον Μυκόνου» του Παναγιώτη Κουσαθανά)

Η Μαρία κι ο Νίκος Ψιλάκης στο κοινό τους έργο "Κρητική παραδοσιακή κουζίνα" (εκδόσεις Καρμάνωρ) σημειώνουν πως: "Από το αποκριάτικο τραπέζι δεν έλειπαν ποτέ οι πίτες. Σαρικόπιτες, αγνόπιτες, πίτες με γλυκιά ή ξινή μυζήθρα. Οι πίτες κυριαρχούσαν και κατά τις επόμενες ημέρες, αμέσως μετά την πρώτη Κυριακή της Αποκριάς. Και την Κυριακή της Τυρινής υπήρχαν πάντα τρεις και τέσσερις διαφορετικές ποικιλίες πίτας μαζί με τα υπόλοιπα φαγητά. Στα δυτικά του νησιού κυριαρχούσαν τα "μπουρέκια", εδέσματα ή επιδόρπια που παρά την τουρκική ονομασία τους έχουν καθαρά ελληνική καταγωγή. Δεν υπήρχε, όμως, κρέας στο τραπέζι εκείνων που τηρούσαν πιστά την παράδοση."

Στο έτερο σπουδαίο έργο τους "Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης" (εκδόσεις Καρμάνωρ), καταγράφουν με περισσότερες λεπτομέρειες:

" Απολύτως συμβολική είναι η αιτωλική τυρόπιτα με σαράντα φύλλα (συμβολίζει την περίοδο της σαρακοστής που ακολουθεί). Τη λένε πετρόπιτα (από τα πέτρα- πέτουρα = φύλλα): "Επιπάσσεται πολτός βουτύρου και αυγών μετά μικρών τεμαχίων τυρού κλπ. Φέρεται εις την εστίαν και καλύπτεται δια δευτέρου πέτρου, εφ' ου εξαπλούται και αύθις η αυτή ύλη...". Στη συνέχεια μπαίνουν με την ίδια λογική και τα υπόλοιπα φύλλα και ψήνεται στη γάστρα. 

Άλλα αποκριάτικα παρασκευάσματα: 

Κατιμέργια. Στις περισσότερες περιοχές είναι πιτάκια με χειροποίητο φύλλο ή έτοιμο φύλλο μπακλαβά και γέμιση από τυρί, μυζήθρα ή ακόμη και κρέμα με γάλα και ρύζι, όπως γινόταν σε πολλές περιοχές της Μικράς Ασίας. [...]

Γαλατόπιτα (Λευκάδα), τυρινόπιτα (Σαμοθράκη), γαλακτομπούρεκο (Τήνος), κασιάτα (Μέτσοβο), ρυζόπιτα (Λέσβος), ψιρκουτσ' ή ψιρκόγαλο (Λέσβος), γκλιαστρόπιτες (με γκλιάστρα = πρωτόγαλο, Ζαγόρια), βουτυρόψωμο (είδος τυρόπιτας, Λευκάδα), μυζηθρόπιτες (Κρήτη), αλατσατιανές τυρόπιτες (πρόσφυγες από τα Αλάτσατα), [...]"

Πέρα όμως από το αυγό και τις πίτες, εθιμικό έδεσμα της ημέρας αποτελούσαν, όπως ήδη αναφέρθηκε, και τα μακαρόνια, όπως και τα κάθε λογής ζυμαρικά. Πολύ ενδιαφέροντα και πάλι όσα αναφέρουν η Μαρία και ο Νίκος Ψιλάκης ("Το ψωμί των Ελλήνων και τα γλυκίσματα της λαϊκής μας παράδοσης"): 

"... οι μέρες της Αποκριάς διατήρησαν και το αρχαίο νεκρολατρικό τους υπόβαθρο (*π.β. Ψυχοσάββατα: Ψυχοσάββατα, Αποκριές και Χύτροι..), έτσι καθώς στην αρχαιότητα γιορτάζονταν την ίδια εποχή τα Ανθεστήρια, γιορτή με διπλή σημασία. Από τη μία ήταν γιορτή χαράς και ξεφάντωσης κι απ'την άλλη γιορτή ανάμνησης των νεκρών, οι οποίοι πιστευόταν ότι επανέρχονται στον απάνω κόσμο μαζί με τη βλάστηση. Ο Φ. Κουκουλές παρατήρησε πρώτος ότι το μακαρόνι, που αποτελεί εθνικό αποκριάτικο φαγητό σε ολόκληρο σχεδόν τον ελληνικό χώρο έχει τη ρίζα του στα ζυμαρικά που προσφέρονταν στα νεκρόδειπνα, προς τιμήν των νεκρών, δηλαδή των Μακάρων! Δημοσίευσε, μάλιστα και αποδείξεις: Τα μακαριστικά τροπάρια "εις την κοίμησιν της Θεοτόκου" που γράφτηκαν το 1343 από τον Αρχιεπίσκοπο Βουλγαρίας Ιάκωβο, ονομάζονταν "μακαρώνεια". 

Μακαρία ονομάζονται ακόμη και σήμερα στην Κρήτη τα προσφερόμενα εις μνήμην των νεκρών κόλλυβα, όπως και τα διάφορα κεράσματα (τσικουδιά, γλυκίσματα, αρτίδια). Ο Φ.Κουκουλές ετυμολογεί τη λέξη μακαρόνια από "μακαρία αιωνία", που στην πορεία έγινε "μακαρωνία". Επιστρατεύει, μάλιστα, τη λέξη "μακαρωνιά", που είναι το πιλάφι το οποίο προσφερόταν στα νεκρόδειπνα της Ανδριανούπολης. Με τον τρόπο αυτό υποστήριξε την ελληνική καταγωγή της λέξης "μακαρόνια". [...]

Τα μακαρόνια, λοιπόν, είναι το κατ'εξοχήν φαγητό της Αποκριάς. Τόσο πολύ έχουν ταυτιστεί με τις μέρες αυτές και δεν είναι καθόλου τυχαίο που η ίδια η Αποκριά ονομάζεται και "Μακαρονού"! [...] Στην Κρήτη η σύνδεση αυτή φαίνεται με την μαντινάδα αποχαιρετισμού της περιόδου ευωχίας:

Ο λαζανάς ψυχομαχεί κι ο μακαρούνης κλαίει

κι ο κρόμμυδος σουσουραδεί απάνω στο τραπέζι."

Βέβαια, σε άλλες περιοχές, κυρίως νησιωτικές ή παραθαλάσσιες, τούτες τις μέρες συνηθίζεται κι η ψαροφαγία, όπως, π.χ., στους Παξούς: "Της Τυρινής τρώμε μπακαλιάρο, στακοφίσι, σκορδαλιά, ψάρια και μακαρονάδα με λάδι, με σάλτσα και τυρί."  (Δημητρίου Λουκάτου, "Λαογραφικά Σύμμεικτα Παξών")

Μέχρι κάποια χρόνια πριν (που οι καιροί δεν είχαν τόσο αγριέψει!) στα περισσότερα χωριά του τόπου μας (κι όχι μόνο!), πέρα από τα οικογενειακά γλέντια και τους χορούς συνηθιζόταν ομάδες μασκαρεμένων να γυρνούν από σπίτι σε σπίτι -συχνά κι αμίλητοι, για να μην αναγνωριστούν απ'τη φωνή- για να κεραστούν. Ακόμη και στην Κωνσταντινούπολη:

"Τις Απόκριες οι πολίτισσες νοικοκυρές συνήθιζαν να ετοιμάζουν σπιτικά κεράσματα από λικέρ, σιροπιαστά γλυκά, τρίγωνα, ρεβανί, μπακλαβά, κανταΐφια, γιασσί, εκμέκ με καϊμάκι και σιμιγδαλένιο πολίτικο χαλβά, καθώς επικρατούσε η συνήθεια να επισκέπτονται τα σπίτια γείτονες και φίλοι μεταμφιεσμένοι." (Σούλας Μπόζη, "Πολίτικη κουζίνα", εκδ. ελληνικά γράμματα)

Κουκαράς- Σκίτσο του Χρήστου Γ. Δημάρχου από την έκδοση «Ο ελληνικός Πόντος – Μορφές και εικόνες ζωής», Αθήνα 1947

Ένα άλλο έθιμο και, μάλιστα, ποντιακό που λάμβανε χώρα το τελευταίο βράδυ της Αποκριάς, ήταν η ετοιμασία του "κουκαρά", πληροφορίες για τον οποίο μας διασώζει το λαογράφος Κώστας Καραπατάκης ("Ποντιακά ήθη και έθιμα", "Αρχείον Πόντου", τόμος 38ος):

κουκαράς

Ο προστάτης και θαυματουργός Άγιος Σάββας και τα Νικολοβάρβαρα (παραδόσεις κι έθιμα)

Πλήθος τα έθιμα κι οι παραδόσεις των ημερών του Δεκέμβρη, αλλά κι ιδιαιτέρως του τριημέρου Αγίας Βαρβάρας (βλ.: Η Αγια-Βαρβάρα, η ευλογιά, το μέλι και τα τρίστρατα!), Αγίου Σάββα και Αγίου Νικολάου (βλ.: Θαλασσινέ μου Άη Νικόλα.. και Του Αϊ Νικόλα, των ναυτικών και του χιονιού ), του λεγόμενου από τον λαό μας: "Νικολοβάρβαρα"(βλ.: Νικολοβάρβαρα!). Και καθόλου τυχαίο που όλες οι παροιμίες στις οποίες αναφέρονται οι παραπάνω άγιοι συνδέονται με την έναρξη του χειμώνα και της κακοκαιρίας:

"Αγιά Βαρβάρα μίλησε κι ο Σάββας απλοήθη:

Μαζώχτε ξύλα κι άχερα και σύρτε και στο μύλο

τι Άγιο Νικόλας έρχεται τα χιόνια φορτωμένος!"

Αναφέρει σχετικά κι ο λαογράφος μας Βασίλης Λαμνάτος στο έργο του "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας" (εκδόσεις: Δωδώνη):
"Την άλλη μέρα απ'τη γιορτή της Αγίας Βαρβάρας, είναι η γιορτή του Αγίου Σάββα στις 5 του Δεκέμβρη και την επόμενη μέρα η γιορτή του Αγίου Νικολάου στις 6 του μήνα. Γι'αυτό ο λαός μας λέει πως:

"Αη-Βαρβάρα γέννησε Σάββα κι Αη-Νικόλα",

κι ακόμα

"Αγιά Βαρβάρα μίλησε και Σάββας απεκρίθη κι ο Άη-Νικόλας έφτασε με χιόνια φορτωμένος"

ή

"η Αη-Βαρβάρα βαρβαρώνει, ο Αη-Σάββας σαβανώνει κι ο Άη-Νικόλας παραχώνει."

Και τις τρεις αυτές γιορτές, πού'ρχονται με τις πρώτες μέρες του Δεκέμβρη, ο λαός μας τις λέει μ'ένα όνομα: "Νικολοβάρβαρα".

"Μπρος πίσω τα Νικολοβάρβαρα, πέφτουν χιόνια Τάρταρα",

λένε οι ξωμάχοι μας. Τα Τάρταρα έχουν εδώ μεν τη χάρη της παρήχησης, αλλά ο λαός μας έβαλε αυτή τη λέξη (Τάρταρα) για να δώσει πιότερη έμφαση στο παγερό κρύο του Δεκέμβρη."

Ενώ ο Νικόλαος Πολίτης ("Λαογραφικά Σύμμεικτα Δ', Δημώδεις παροιμίαι περί των μηνών") διασώζει και τις παρακάτω σχετικές παροιμίες:

Νικολίτσα, Βαρβαρίτσα, προς οπίσω είν' ο χειμώνας,

καθώς "ο ανώτατος βαθμός ψύχους παρατηρείται συνήθως ημέρας τινάς προ ή μετά τα Χριστούγεννα και κατά την εορτή του αγίου Νικολάου." Και:

"Τ'άη Νικολοβάρβαρα κάνει νερά και χιόνια.

Και άλλως:

Τ'άη Νικολοβάρβαρα οι τοίχοι ιδρώνουν,

μα στα Φωτοκάλαντρα αποξυλώνουν. "

όπου Φωτοκάλαντρα θεωρείται φυσικά το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων.

Σημειώνει κι ο πηλιορείτης λαογράφος μας Κώστας Λιάπης ("Ο παροιμιακός και γνωμικός λόγος στο παραδοσιακό Πήλιο", Εργαστήριο λόγου και πολιτισμού Πανεπιστημίου Θεσσαλίας):

"Αϊ- Σάββας σαβανών'

Αϊ- Νικόλας παραχών'

κι Αϊ- Σπυρίδουνας ξιχών'

Ο καιρός δηλ. την περίοδο τούτων των γιορτών στο πρώτο δωδεκαήμερο του Δεκεμβρίου έχει θεαματικές αλλαγές που δείχνουν πως ο χειμώνας έφτασε. Έτσι, όπως συχνά παρατηρείται της Αγίας Βαρβάρας, έχουμε ξαφνικό αγρίεμα του καιρού, την επαύριο, του Αγίου Σάββα, το χιόνι καλύπτει σαν σάβανο τη γη και την τρίτη μέρα του Αγίου Νικολάου τα πάντα έχουν καταχωστεί κάτω απ'τα πολά χιόνια, τα οποία καλύπτουν τη γη συνήθως μέχρι του Αγίου Σπυρίδωνα. (12 Δεκεμβρίου)"

Ενώ, ο έτερος λαογράφος Δημήτριος Λουκάτος ("Συμπληρωματικά του χειμώνα και της άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη) προσθέτει:

"Από παρετυμολογία του ονόματός του, ο άγιος Σάββας γίνεται και άγιος νεκρολατρευτικός (σαβανώνει). Γνωρίζουμε το λογοπαίγνιο:

Αγία Βαρβάρα βαρβαρώνει

Άι Σάββας σαβανώνει.

που λέγεται για το χιόνι του χειμώνα ή για τον πιθανό θάνατο από κρύωμα (άι Νικόλας παραχώνει). Τον θεωρούνε όμως άγιο του θανάτου, που μπορεί να μας διαφυλάξει ή να μας δώσει καλύτερη θέση μετά θάνατον.
Μια Λεσβειακή παράδοση σημειώνει:

"Τον άγιο Σάββα πρέπει να τον παρακαλούμε να μας γλυτώσει στον άλλον κόσμο. Αυτός θα βαστά το δίχτυ, μπροστά στον πύρινο ποταμό που πάει στην Κόλαση. Με το δίχτυ του (αν θέλει) σε γλυτώνει και δεν φεύγεις με τους κολασμένους."(Παν. Νικήτα, "Το Λεσβειακό Μηνολόγιο")

Από την ίδια νεκρολατρική ιδιότητα του αγίου φαίνεται ότι προέρχεται και το έθιμο της γιορτής του, να μαγειρεύουν φάβα με κρεμμύδια και να τη μοιράζουν, μαζί με μελίπηκτα, στους συγγενείς. Γι'αυτό λένε και στιχουργικά:

Τ'άι Σάββα τρώμε φάβα.

Ευχάριστο πάντως γεύμα για τη χειμωνιάτικη μέρα και τη σαρακοστή της."

Ο Άγιος Σάββας και οι θεοσεβείς γονείς του

Πάρα πολύ ενδιαφέρονται είναι όσα αναφέρει ο σπουδαίος σύγχρονος λαογράφος μας Νίκος Ψιλάκης στο πολύτιμο πόνημά του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη"- Έθιμα στον κύκλο του χρόνου, εκδόσεις Καρμάνωρ):

"Μπορεί ο παροιμιακός λόγος να εκφράζει την πίστη στη μορφή του αγαπημένου γέροντα ιεράρχη ("του Αγίου Νικολάου πού 'ν' της γης και του πελάου"), ωστόσο το διήμερο 5 και 6 Δεκεμβρίου (Σάββα και Νικολάου επισκόπου Μύρων) είναι αφιερωμένο κυριολεκτικά στη γη. Προστάτης της στερεάς ο Σάββας, προστάτης της θάλασσα ο Νικόλαος. Είναι οι δύο άγιοι που διασώζουν τους κινδυνεύοντες και γι' αυτό είναι εξαιρετικά δημοφιλείς. Βέβαια, ο Σάββας δεν τιμάται στην Κρήτη με την ένταση που παρατηρούμε σε μαρτυρίες από άλλες περιοχές, όπως είναι η Μικρά Ασία και ο Πόντος. Στην Κρήτη όμως, ο Σάββας είναι ο άγιος που προστατεύει από φυσικές καταστροφές κι ιδιαίτερα από σεισμούς. Οι ασκητικές μαρτυρίες που συγκεντρώσαμε από την νοτιοκεντρική Κρήτη αποκαλύπτουν ένα άγνωστο όσο και εντυπωσιακό λατρευτικό σκηνικό. Οι ερημίτες που είχαν αποχωρήσει από την Ορθόδοξη Εκκλησία κατά τη δεκαετία του 1920, μετά την εφαρμογή του νέου ημερολογίου ήξεραν πως " Άγιος Σάββας στερεώνει τον κόσμο" και μετά από κάθε σεισμική δόνηση εκτός απ'τις γνωστές λιτανείες κατέφευγαν στο φαράγγι του Αγίου Σάββα όπου βρίσκεται ο ναός του (ένα παλιό ασκηταριό), για ολονύκτιες παρακλήσεις. Άλλοι έζωναν τον ναό του και άλλοι κρεμούσαν στην εικόνα του τάματα στα οποία εικονίζονταν σπίτια παρακαλώντας για την προστασία τους. 

Φαίνεται πως η ίδια πίστη υπήρχε και στη Σητεία. Η Ειρ.Παπαδάκη μαρτυρεί πως ο Άγιος Σάββας είναι "προστάτης για τσι σεισμούς" και προσθέτει τη λαϊκή φράση: "Η γης σαββάσει (τρέμει). Ρήμα απρόσωπον που σημαίνει ταράσσω, τρέμω." Δεν γνωρίζω αν η σύνδεση του Σάββα με τους σεισμούς οφείλεται σε παρετυμολογία του ονόματός του. Εξάλλου η λέξη σαββάζω είναι σπάνια. Δεδομένου, όμως, ότι θεωρείται προστάτης από κάθε λογής φυσικό φαινόμενο (κατακλυσμούς, κατακρημνίσεις πετρωμάτων κ.α.) πρέπει να αναζητηθεί η αρχή αυτής της δοξασίας σε κάποιες άλλες, άγνωστες σήμερα, παραμέτρους της λαϊκής λατρείας. Οι παλιοί ασκητές της περιοχής θεωρούσαν πως " για χατήρι του Σάββα και μερικών άλλων ασκητών στέκει ακόμα ο Θεός τον κόσμο". Η φράση αυτή σε συνδυασμό με το γενικότερο λατρευτικό πλαίσιο, αποτελεί μία ένδειξη για τη σχέση του Αγίου με τη στερεότητα του κόσμου, σύμφωνα με παλαιότερες λαϊκές δοξασίες.

[...] Ένα μικρό μοναστηριακό ξωκλήσι που χτιστηκε το 1884 απ'το μοναχό Μελέτιο Τζιριτάκη στην όχθη της λίμνης του Πρέβελη. Μια λεπτομέρεια από το ιστορικό αυτού του ναού είναι πιθανόν να αποτελεί και την άκρη του νήματος και να μας οδηγήσει στην αρχή της λατρευτική ιστορίας του Αγίου στην Κρήτη: Ο Μελέτιος είχε ζήσει κάποια χρόνια στην Παιστίνη. Πιθανότατα, επηρεασμένος απ'τη φήμη του μεγάλου Μοναστηριού του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων, επέστρεψε στην Κρήτη με την απόφαση να χτίσει ναό αφιερωμένο στον άγιο-ασκητή. Βρήκε λοιπόν, προσφορότερη την κατάφυτη από ενδημικούς φοίνικες παραλία του Πρέβελη. Ας θυμηθούμε ότι χιλιάδες προσκυνητές του Αγίου Σάββα επιδιώκουν να πάρουν ένα χουρμά ή ένα κομματάκι από φύλλο του ιερού δένδρου το οποίο θεωρείται ελιξήριο γονιμότητας.[...]

Εκτός από προστάτης των σεισμών, ο άγιος φαίνεται πως εθεωρείτο και προστάτης των αιχμαλώτων. Οι παραδόσεις που ακούγονται στην περιοχή θέλουν τον Σάββα ελευθερωτή και πρόθυμο να σπεύσει για να διαρρήξει τα δεσμά των ανθρώπων που είχαν στερηθεί της ελευθερίας τους. Οι οικογένειες που αναζητούσαν δικούς τους ανθρώπους οι οποίοι είχαν εξαφανιστεί σε περιόδους ανωμαλιών προσέτρεχαν στην εκκλησία της Τρυπητής με τάματα, προσευχές και νυχτερινές λειτουργίες. [...] ακόμη και σήμερα ο Άγιος Σάββας της Τρυπητής είναι αποδέκτης ευχαριστηρίων άρτων για την απελευθέρωση αιχμαλώτων πριν από τρεις γενιές: 

"Οι Τούρκοι είχαν πιάσει αιχμάλωτο το χωριανό μας τον Σπετσωτομανώλη κι αυτός ετάχτηκε στον Άγιο Σάββα στην Τρυπητή να τονε λευτερώσει και να πηγαίνει άρτους στη χάρη του ίσαμε να ζει. Ο Άγιος τον ελευθέρωσε και πράγματι έκανε κάθε χρόνο άρτους και, ίσαμε που ζούσε, επήγαινε κάθε χρόνο στο μοναστήρι. Όταν πόθανε συνεχίσανε τα παιδιά του να κάνουν αρτοπλασίες. Τώρα συνεχίζει ένας απόγονός του, ο Μανώλης ο Μακρυγιαννάκης"."

Του Αγίου Σάββα, λοιπόν, σήμερα, του "ενδιάμεσου" Αγίου του τριημέρου, καθώς:

"Νικολίτσι, Βαρβαρίτσι,

Σάββα τ'ήθελες στη μέση;"

Ιερά Λαύρα Αγίου Σάββα  στους Αγίους Τόπους

Ο Άγιος τούτος, εκ της Καππαδοκίας, υπήρξε μεγάλος ασκητής του 5ου αιώνα. Ιδιαιτέρως εγκρατής και ταπεινός, έλαβε πλήθος χαρισμάτων ώστε να θεωρείται θαυματουργός και να τιμάται ιδιαίτερα από το λαό μας (κι όχι μόνο) η μνήμη του. Έγινε μοναχός σε ηλικία μόλις οκτώ ετών και η παράδοση αναφέρει ότι σε εφηβική ηλικία, ενώ εργαζόταν στον κήπο και του ήρθε μια έντονη όρεξη να γευτεί ένα λαχταριστό μήλο, μόλις το έκοψε από το δένδρο και συνειδητοποίησε το μέγεθος και την ένταση της επιθυμίας του, το θεώρησε ως γαστριμαργία (ως πάθος για την ηδονή δηλαδή), ώστε τελικά όχι μόνον δεν το έφαγε, αλλά δεν ξανάβαλε ποτέ στο στόμα του τούτο τον καρπό κατά τη διάρκεια της ζωής του, για να κατατροπώσει έτσι τον πειρασμό της ενδόμυχης επιθυμίας του: 

"Ωραίος ἦν εἰς ὅρασιν καὶ καλὸς εἰς βρῶσιν

θανατώσας καρπὸς διὰ τοῦ Ἀδὰμ,

αὐτοῦ προτιμήσαντος τοῦ νοητοῦ κάλλους

τὸ τῆς σαρκίνοις ὀφθαμοῖς φανὲν τερπνόν

και τῶν πνευματικῶν ἅπολαύσεων 

τὴν πλησμονὴν τῆς γαστρὸς τιμιωτέραν θεμένου,

δι' οὗ καὶ ὁ θάνατος εἰς τὸν κόσμον εἰσῆλθεν

μὴ τοίνυν ἀπονεύσω τοῦ κάλλους τῆς ἐγκρατείας 

ψυχικῷ τινι νυσταγμῷ βαρηθεὶς 

ὥσπερ γὰρ πάσης καρποφορίας προηγεῖται ἄνθος,

 οὕτως ἡ ἐγκράτεια πάσης προηγεῖται ἀγαθοεργίας"

(Ἐκ τοῦ Συναξαριστοῦ τῆς Ἰνδίκτου)

Ιερά Λαύρα Αγίου Σάββα στους Αγίους Τόπους

Από τα σημαντικότερα μοναστήρια της ιουδαϊκής ερήμου είναι η Λαύρα του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου της οποίας η πρώτη εκκλησία (που ήταν σπήλαιο) εγκαινιάστηκε από τον ίδιο κι αφιερώθηκε στον Άγιο Νικόλαο. Εκεί, στο ανδρικό μοναστήρι του Αγίου Σάββα, φυλάσσονται και τα θαυματουργά λείψανά του. Καθώς θεωρείται θαυματουργός και προστάτης των ασθενών κι ιδιαιτέρως, στις μέρες μας, των καρκινοπαθών, οι μοναχοί μοιράζουν αγίασμα και λαδάκι για να σταυρωθούν όσοι πάσχουν. Επιπλέον, στην αυλή της μονής υπάρχει μια φοινικιά που, σύμφωνα με την παράδοση, φύτεψε ο ίδιος ο Άγιος Σάββας και τα φύλλα της θεωρούνται κατάλληλα για τα προβλήματα γονιμότητας που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες. 

Άγιος Στυλιανός, ο άγιος των παιδιών (έθιμα και παραδόσεις)

"Τῶν νεογνῶν καὶ νηπίων φύλαξ γενόμενος,

ἐκ πάσης ἐπηρείας, καὶ δεινῆς καχεξίας,

ἀλώβητα τὰ βρέφη καὶ ἀσινῆ, διαφύλαττε πάντοτε,

καὶ εὐτεκνίαν παράσχου Στυλιανέ, τοῖς προστρέχουσι τῇ σκέπῃ σου."

Ο Άγιος Στυλιανός (ο Παφλαγών) είναι ο κατεξοχήν άγιος προστάτης των βρεφών και των παιδιών, ο άγιος που τα "στυλώνει" και τα "στεργιώνει" στη ζωή, όπως αποκαλύπτει και η Υμνολογία του αλλά και η παράδοση του λαού μας. 

Σημειώνει ο λαογράφος μας Δημήτριος Λουκάτος ("Τα φθινοπωρινά", εκδόσεις Φιλιππότη):

"Το όνομά του (από το στύλος, που μπορεί να οφείλεται και σε ασκητικό στυλιτισμό) έδωσε αφορμή να θεωρηθεί ο άγιος "στύλος" προστασίας και υγείας, ιδιαίτερα των άρρωστων παιδιών, αλλά και στηρικτής της εγκυμοσύνης των ασθενικών μητέρων, που συνήθως απέβαλλαν. Τους εστύλωνε τις γέννες. Στις θεραπευτικές αυτές ιδιότητες του αγίου συνέβαλε και η Υμνολογία του.

Ο Άγιος Στυλιανός παριστάνεται συνήθως "γέρων μακρυγένης-διχαλογένης" που κρατεί στην αγκαλιά του ένα βρέφος σπαργανωμένο και στο χέρι του χαρτί κατεβατό (ειλητάριον) που γράφει:

"Παίδων φύλαξ πέφυκα, Θεού το δώρον" (*Κόντογλου, "΄Εκφρασις" Α'τόμος)

Η παράσταση αυτή είναι από τις πιο εκλαϊκευμένες της αγιογραφίας μας που την αναζητούν ιδιαίτερα οι μητέρες, για τα παιδιά τους (τις κρεμούν στα κρεβατάκια τους ή στα καρότσια τους) ή και για τις εγκυμονούσες (να στυλώνει η γέννα τους). Τη βοηθητική σημασία της εικόνας του Αγίου Στυλιανού τονίζει και το λαϊκό Συναξάρι του, συνιστώντας στους ίδιους τους γονείς να τη ζωγραφίζουν. 

Σέβονται πολύ οι νοικοκυρές τη γιορτή του και δεν κάνουν δουλειές. 

"Τ'άι- Στυλιανού, όσες έχουν παιδιά, δεν δουλεύουν, για να ζήσουν τα παιδιά τους." (Θράκη 1910)

"Οι μικρομάνες (που έχουν παιδί στην αγκαλιά) δεν δουλεύουν τ'άι-Στυλιανού, για το παιδί τους." (Ήπειρος, 1969).

Στα ασθενικά παιδιά φροντίζουν να δίνουν το όνομα Στυλιανός, για να στυλώσουν κι εκείνα και τ'αδέρφια τους. Σε περιόδους βρεφικών επιδημιών τα βαφτιστικά ονόματα Στέλιος (όπως και Στέργιος) παρουσιάζονται συχνότερα. Η ονοματοθεσία αυτή δίνεται κι από πρωτύτερα, σαν υπόσχεση (τάμα) στον άγιο, για να κρατηθεί το παιδί-έμβρυο."

Καταγράφει κι ο λαογράφος μας Νικόλαος Πολίτης στα "Λαογραφικά Σύμμεικτα" (τόμος Β', "Ωκυτόκια"):

"Τὴν μνήμην αὐτοῦ αἱ ἔχουσαι τέκνα τιμῶσι δι' ἀργίας, ἐπικαλοῦνται δ' αὐτόν εἰς διαφύλαξιν τῶν νηπίων, διότι θεωρεῖται φύλαξ τῶν παίδων ὡς ἀποκαλεί αὐτόν και ἡ ρῆσις, ἡ προσγραφόμενη εἰς τὴν εἰκόνα του ὑπὸ τῶν ἀγιογράφων. Κατὰ τὸν Συναξαριστήν ὁ ἅγιος οὗτος ἀσκητεύων ἐντὸς σπηλαίου ἐν τῇ ἐρήμῳ ἔγινε ἱατρὸς διαφόρων καὶ ἀνιάτων παθῶν' διότι, ὅταν συνέβαινε θανατηφόρος ἀσθένεια εἰς τὰ νήπια καὶ ἀπέθνησκον, ἔμενον δὲ ἄτεκνοι οἱ γονείς των, τότε ὄσαι μητέρες ἐπικαλοῦντο μετὰ πίστεως τὸ ὄνομα τοῦ ἅγίου τούτου Στυλιανοῦ καὶ ἐζωγράφιζον τὴν ἁγίαν αὐτοῦ ἐικόνα πάλιν ἐγέννον ἄλλα τέκνα, ἀλλὰ καὶ τὰ ἀσθενοῦντα νήπια ἐλυτρώνοντο ἀπὸ τὴν ἀσθένειαν. Τὰ αὐτὰ περίπου ἐπαναλαμβάνει καὶ ἡ Ἀκολουθία τοῦ ἁγίου' ὅτι "ἔγινε θεραπευτῆς παθῶν ἀνιάτων' ὅταν γὰρ ἐφθοροποιὸς θάνατος ἔκαμνεν ἀτέκνους τὰς γενεώσας γυναῖκας μὲ τὸν θάνατον τῶν βρεφῶν των, αἰ μητέρες ἐπικαλώμεναι τὸ τοῦ ἁγίου ὄνομα καὶ ζωγραφίζουσαι τὸ τίμιον αὐτοῦ εἰκόνισμα πάλιν ἐτρέπουνταν εἰς τεκνογονίαν."

Ταῦτα συνηθίζονται μέχρι τῆ σήμερον' καὶ πρὸς τούτοις οἱ γονεῖς τῶν ὁποίων ἀποθνήσκουσι τὰ τέκνα ἐπιθέτουσιν εἰς τὸ γεννόμενον μετὰ τὸν θάνατον ἀδελφοῦ του τὸ ὄνομα Στυλιανὸς ἤ Στυλιανή, ἄν εἶναι θῆλυ. Αἱ Ἀραχωβίτισσαι (τοῦ Παρνασσοῦ) ἐπικαλοῦνται τὴν βοήθειαν του ἀγίου Στυλιανοῦ πρὸς ευτοκίαν. 

Ο κρητικός λαογράφος μας Νίκος Ψιλάκης, αναφέρει στο πολύτιμο πόνημά του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (εκδόσεις Καρμάνωρ):

"Σε άλλες περιοχές της χώρας η γιορτή του Αγίου Στυλιανού εορτάζεται με εθιμικές προσφορές. Στον Βώλακα Δράμας, για παράδειγμα, πηγαίνουν στην εκκλησία κόλλυβα υπέρ των παιδιών. (*Αικατερινίδης) Δε μας είναι γνωστά τέτοια έθιμα στην Κρήτη. Απλώς είναι ο άγιος "διὰ τοὺς παίδας καὶ τὰ βρέφη" και σε πολλές περιοχές συνήθιζαν να βαφτίζουν τα βρέφη που αντιμετώπιζαν πρόβλημα υγείας στη χάρη του. Το ίδιο έκαναν και όσοι δε μπορούσαν να αποκτήσουν ή να "αποτάξουν" παιδιά.:

"Όσες δεν τους στεργιώνουνε παιδιά τάσσονται να βγάλουν το όνομά του Στελιανός ή Στελιανή."

Στις εκκλησίες του Αγίου Στυλιανού στις εικόνες του που υπάρχουν σε διάφορους ναούς τα περισσότερα τάματα φέρουν παραστάσεις νηπίων ή παιδιών."

Ακόμη, σύμφωνα με το θεολόγο και φιλόλογο Απόστολο Ποντίκα (Εφημερίδα Ελευθερία) :

"Στην περιοχή της Θράκης υπάρχει το έθιμο την ημέρα της γιορτής του Αγίου, οι μικρομάνες να μην κάνουν καμία εργασία τη μέρα αυτή, για να είναι γερά τα παιδιά τους.
Στη Θεσσαλία, οι πρακτικές μαμές, σταύρωναν την ετοιμόγεννη με την εικόνα του αγίου, για να γεννήσει ανώδυνα. Στα χωριά της Ελασσόνας και Κοζάνης, σήκωναν ύψωμα οι γυναίκες που είχαν μικρά παιδιά, και το μοίραζαν μετά τη Θεία Λειτουργία στους εκκλησιαζόμενους, για υγεία των παιδιών τους. Εξάλλου, στη Θεσσαλία είναι διαδεδομένο το όνομα Στέργιος, αντί του Στυλιανός και Στεργιανή, που και εδώ δηλώνεται το στέριωμα, το κραταίωμα..
Θεσσαλοί κτηνοτρόφοι την ημέρα της γιορτής του αγίου κρεμούσαν στη στάνη μικρή εικόνα του αγίου για να φυλάει τα ζωντανά τους και προπαντός τα νεογέννητα αρνάκια και κατσικάκια."

Ο Άγιος Συμεών, "σημειώνει"... (έθιμα και παραδόσεις)

"... Κάθε γυναίκα είναι μια φορά θηλυκιά. Αυτή ήταν χίλιες φορές. Απ'την κορφή ως τα νύχια ήταν γεμάτη θηλυκάδες. Είχε θυμάμαι, εδωνά πάνω στο μπούτι, και μια καφεδιά βούλα. Η μάνα της μούπε, τότες που την είχε στην κοιλιά, έπιασε τηγάνι ανήμερα τ' Αγίου Συμνιού, και σαν το θυμήθηκε σκουπίστηκε τρομαγμένη στο μερί της. Και το κορίτσι γεννήθηκε "σημνιωμένο" μ'αυτή τη δαχτυλιά. Αυτή η βούλα το λοιπόν με παλάβωνε." (Στρατή Μυριβήλη, "Η ζωή εν τάφω") 

Άγιος Συμεών ο θεοδόχος- Μιχαήλ Δαμασκηνού

"Ο άγιος Συμεών (κοιν. άγιος Συμιός), που έδωσε το όνομά του και στις δύο προηγούμενες γιορτές (Συμόγιορτα, βλέπε: Ο Άγιος Τρύφωνας των αμπελιών και των κηπευτικών και Της Παναγιάς της Μυλιαργούσας (λαογραφικά της Υπαπαντής)), εξαιτίας της παρετυμολογίας του ονόματός του (από το "σημειώνω"= κάνω σημάδι) τιμάται κατεξοχήν από τις έγκυες, που την ημέρα αυτή απέχουν από κάθε εργασία και παίρνουν μύριες προφυλάξεις από φόβο, μη γεννηθεί το παιδί "σημειωμένο". Π.χ. στη Σύρο:

Οι έγκυες γυναίκες το βράδυ, που θα πέσουν να κοιμηθούνε την ημέρα εκείνη, πρέπει να βγάλουν τα ρούχα ανάποδα και να περάσουν ύστερα τα χέρια τους στις πλάτες ή στα μεριά τους, ώστε κι αν βγει τίποτε, να βγει πίσω και να μη φαίνεται.

Και παντού:

Τ'αϊ-Συμιού δεν κόφτουνε με το μαχαίρι τίποτε, ούτε ψαλίδι ανοίγουνε, ούτε ξύλα κόφτουνε με την τσεκούρα για τα σημεία, καμιά έγκυα πού'ναι να μη πάθει το παιδί τίποτε."

(Γεωργίου Μέγα, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας", εκδόσεις Οδυσσέας)

 Ο Δημήτρης Λουκάτος, αναφέρει κι αυτός μια σχετική μαρτυρία (Λέσβος, 1953) για τον κίνδυνο τούτο του "σημαδέματος" του παιδιού:

Η Θεοτόκος και ο θεοδόχος Συμεών (τμήμα της τοιχογραφίας της Υπαπαντής)- Φωτίου Κόντογλου, "Εκφρασις", τόμος Β' (εκδόσεις Αστήρ)

"Ὡσαύτως ἑορτάζουν αἱ ἔγκυοι καὶ τὴν ἑορτὴν τοῦ Ἁγίου Συμεών, ὅστις βοηθεῖ εἰς τὸ νὰ μὴν εἶνε ἐλαττωματικὸν (σημαδεμένο) τὸ τεχθησόμενον..." (Αθανασίου Μπούτουρα, "Προλήψεις του ελληνικού λαού", εκδόσεις Ελευθερουδάκη)

Ο λαογράφος μας Νικόλαος Πολίτης τον Άγιο Συμεών τον Θεοδόχο (θεοδόχο, καθώς υποδέχτηκε τον μόλις σαρανταήμερο Ιησού στον ναό, βλέπε: Υπαπαντή) τον συγκαταλέγει στους "Άγιους βοηθούς" στη μελέτη του "Ωκυτόκια" (βλέπε και: Άγιε Ελευθέριε, ελευθέρωσέ μας!) και σημειώνει σχετικά:

Σημειώνει, επίσης, στις "Παραδόσεις" (τόμος Β'-442): "Στη Χίο, την ημέρα του Αγίου Συμεών, η έγκυος έκανε μαγγανείες με νερό που έχυνε πίσω της, χωρίς να το κοιτάζει, και έλεγε ένα ξόρκι για να γεννηθεί γερό το παιδί."

 

"Κι ακόμα, την ημέρα του Αγίου Συμεών, οι νιόπαντρες κι οι έγκυες γυναίκες δεν πιάνουν τίποτα στα χέρια τους. Δεν κάνουν καμιά δουλειά αυτή την ημέρα. Ούτε γνέθουν, ούτε ξαίνουν μαλλιά, ούτε λαναρίζουν, ούτε ράβουν, τίποτα. Κάθονται και διαβαίνει έτσι η γιορτή, χωρίς να φτιάξουν καμιά δουλειά. Και τούτο, γιατί πιστεύουν πως αν δουλέψουν ανήμερα της γιορτής, το παιδί τους θα γεννηθεί "σημαδεμένο"." (Βασίλη Λαμνάτου, "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας", εκδόσεις Δωδώνη)

 

Του Αγίου Αθανασίου τα κουρμπάνια

Η μνήμη του Αγίου Αθανασίου (Πατριάρχης Αλεξανδρείας, 295-373), που επονομάστηκε Μέγας για την αρετή και πνευματικότητά του αλλά και τους αγώνες του για την Ορθοδοξία, εορταζόταν πανηγυρικά από το λαό μας -κυρίως δε το βορειοελλαδίτικο- με παύση εργασιών, κοινά συμπόσια και λοιπά έθιμα.

Φωτίου Κόντογλου, "Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας", τ.Α', εκδ. Αστήρ

Ο Γεώργιος Μέγας μας πληροφορεί πως η γιορτή του Αγίου Αθανασίου "σε αγροτικές περιοχές της Β. Ελλάδας, συνοδεύεται με θυσία βοδιού ή προβάτων, που σφάζονται κατά τη διάρκεια πανηγυριού αφιερωμένου στο άγιο, για κοινό σκοπό, για την υγεία δηλαδή και την ευτυχία ολόκληρης της κοινότητας." Το έθιμο τούτο λέγεται "κουρμπάνι" και το συναντάμε και σε εορτές άλλων Αγίων. Μπορεί η "θυσία ζώου" να φαντάζει στα μάτια των σημερινών ως "βάρβαρο" έθιμο, αλλά αν αναλογιστεί κανείς, από τη μια, ότι τότε η κρεωφαγία ήταν πολύ πιο περιορισμένη από όσο στις "πολιτισμένες" κι "ήμερες" ημέρες μας- και λόγω φτώχειας, αλλά και λόγω των νηστειών της Ορθοδοξίας που η πλειονότητα του λαού τηρούσε ευλαβικά- κι από την άλλη, πως ειδικά στην ύπαιθρο τα κρέατα δεν τα προμηθεύονταν πακεταρισμένα από κάποια αγορά ή σύγχρονο κρεοπωλείο, αλλά οι ίδιοι ή κάποιος χωριανός έπρεπε, έτσι κι αλλιώς να σφάξει για να μπορέσουν να τραφούν, η διαδικασία της τελετουργικής"θυσίας" (που νιώθω πως αποδίδει και κάποιο σεβασμό στο ζώο και στο θάνατό του, σε αντίθεση με την κατάσταση στα σύγχρονα σφαγεία) την οποία ακολουθεί το κοινό καζάνι και το κοινό συμπόσιο όλης της κοινότητας στα πλαίσια του κοινού εορτασμού (εξάλλου, μονάχα κάτι τέτοιες γιορτινές μέρες είχαν την δυνατότητα να γεύονται κρέας) και της κοινής ευχής για κοινή ευημερία του συνόλου μου φαντάζει πολύ λιγότερο απολίτιστη και βάναυση....

Ο έτερος λαογράφος μας, Γεώργιος Αικατερινίδης, του οποίου μάλιστα η διδακτορική διατριβή αφορούσε συγκεκριμένα τις θυσίες ζώων, καταγράφει, μεταξύ άλλων:

"Με τη γιορτή του Αγίου Αθανασίου και με τις θυσίες που γίνονται την ημέρα αυτή μεταφερόμαστε αποκλειστικά στο χώρο της Β. Ελλάδας, όπου τα κουρμπάνια έχουν μεγάλη διάδοση, και ιδιαίτερα στη Θράκη [...]

Η θυσία είναι κατά κανόνα "δημοτελής" -και φυσικά το κρέας μοιράζεται από κοινού- γι' αυτό και πρόκειται για ακριβά σφάγια, όπως συμβαίνει σε όλες αυτές τις δημόσιες, με έξοδα της κοινότητας, θυσίες: κριάρια, βόδια, μοσχάρια, αγελάδες, πολύ σπανιότερα δαμάλι, γίδα, προβατίνα. Τέλος σφάζονται πετεινοί ως ιδιωτική θυσία. Φανερή είναι πάλι η προτίμηση στο αρσενικό ζώο. [...]

Χαρακτηριστική περιγραφή της θυσίας, από κληρικό μάλιστα, έχουμε από το Διδυμότειχο: 

Στην πλατεία της συνοικίας "Πέρα μαχαλάς" ή "Πυρωστιά", μπροστά από το σπίτι του παπά, υπήρχε πηγάδι, το "πηγάδι του Αγίου Αθανασίου". Στη συνοικία γινότανε κάθε χρόνο στις 18 Ιανουαρίου το "κουρμπάνι". Το βράδυ της παραμονής, μόλις έδυε ο ήλιος, οι ενορίτες, και προπάντων όσοι κατοικούσαν γύρω στην πλατεία, έφερναν στο πηγάδι από μια μικρή λαμπάδα και θυμίαμα' τις λαμπάδες τις άναβαν γύρω στο πηγάδι, πάνω στο πέτρινο περιστόμιο' το λιβάνι το έκαιαν πάνω σε κεραμίδι, που το στήριζαν στο μέσο του στομίου του πηγαδιού με κλαδιά τοποθετημένα σε σχήμα σταυρού. Όταν καίγονταν οι λαμπάδες και το λιβάνι, ό,τι έμενε το έριχναν μέσα στο πηγάδι. Στη συνοικία υπήρχε και μια παλιά, καθώς έλεγαν, εικόνα του Αγίου Αθανασίου, που τη φύλαγε στο εικονοστάσι του όλη τη χρονιά ένας ενορίτης, ο οποίος εκλεγόταν για ένα έτος και άναβε κάθε μέρα καντήλι μπροστά της. Την ημέρα εκείνη έφερνε την εικόνα στο πηγάδι και την τοποθετούσε σε κάθισμα σκεπασμένο με καθαρό κάλυμμα. Δίπλα της, πάνω σε άλλο κάθισμα, έβαζε θυμιατό αναμμένο και σ'ένα τραπέζι δίσκο με ποτηράκι γεμάτα ρακή ή κονιάκ και λίγα "λεμπλεπιά" (φρυγμένα ρεβύθια) και κερνούσε όσους έρχονταν να προσκυνήσουν. Λίγα βήματα πιο πέρα έβραζαν μερικά κομμάτια του θυσιασμένου ζώου, που ήταν πρόβατο ή κριός ή και μεγαλύτερο ακόμα και το είχαν σφάξει το πρωί, αφού πριν το είχε ευλογήσει ο παπάς. Από το πρωί επίσης ένας φτωχός της συνοικίας, "μπαχτσεβάν" (κηπουρός), γύριζε μ'ένα σακούλι στη συνοικία με συνοδεία παιδιών που φώναζαν: "Άλας και πιπέρι στου μπαξεβάν το χέρι." και μάζευε από τα σπίτια ό,τι χρειαζόταν για το βράσιμο και το καρύκευμα του κρέατος: ξύλα, αλάτι, κόκκινο πιπέρι, κρεμμύδια, πράσα, όσπρια, σιτηρά, κλπ. Το μεγαλύτερο μέρος του θύματος μοιραζόταν πριν μαγειρευτεί στους νοικοκύρηδες, που το πήγαιναν στο σπίτι τους, πληρώνοντας ένα ποσό. Το υπόλοιπο το έτρωγαν στην πλατεία, αφού ο παπάς διάβαζε την ανάλογη ευχή. Τα έξοδα επιβάρυναν κάθε φορά τον φύλακα της εικόνας, που τα ξεπλήρωνε από τα έσοδα' ό,τι έμενε το διάθεταν για κοινωφελή έργα της συνοικίας. Ο νέος φύλακας οριζόταν από κεινού μετά τη γιορτή. 

Υπήρχε κι εδώ ο ψυχολογικός- εθιμικός εξαναγκασμός: η παράλειψη του εθίμου ήταν κακός οιωνός' μια φορά που δεν έγινε "επήλθε πανώλις κι απέθανον πενήντα άτομα εκ της συνοικίας". 

Η ευλόγηση του σφαγίου από τον ιερέα, συνηθισμένη σε μεγάλες θυσίες έρχεται από παλαιά, ενώ το άναμμα των κεριών στο πηγάδι μπορεί να θεωρηθεί εξασθενημένη παραλλαγή ενός τελετουργικού στοιχείου, που διασώθηκε σε αρκετές άλλες περιπτώσεις. Π.χ., "Του Αγίου Αθανασίου μετά τη λειτουργία φέρνουμε το βόδι στο προαύλιο της εκκλησίας. Τοποθετούμε στα κέρατά του δυο κεριά και τα ανάβομε. Ο παπάς διαβάζει μια ευχή και μετά σφάζεται το βόδι."

Στις μαρτυρίες που υπάρχουν γίνεται λόγος, έστω και έμμεσα, για την αιτία της προτιμήσεως των Θρακομακεδόνων στον Άγιο Αθανάσιο' φαίνεται δηλαδή ότι ο Άγιος, κατά παρετυμολογία του ονόματός του, θεωρείται προστάτης απ'τις αρρώστιες: "Αφού το γδάρουν, το κομματιάζουν σε τόσες μερίδες, όσες είναι οι οικογένεις του χωριού, κι έπειτα, αφού το διαβάσει ο παπάς, χτυπούν την καμπάνα, μαζεύονται όλοι οι χωρικοί με τα πιάτα τους και το μοιράζουν. Η κάθε νοικοκυρά το μαγειρεύει στο σπίτι της και τρώγουν όλοι για να προστατεύονται, με τη φροντίδα του Αγίου Αθανασίου, από τις διάφορες αρρώστιες. 

Κάποτε η γιορτή και η θυσία της ημέρας αυτής συνδέονται με παραδόσεις για σωτηρία από λοιμό. Ειδικότερα, η μακεδονική μαρτυρία, ανέκδοτη από την Τσάκονη της Καστοριάς, μας πληροφορεί, ότι η θυσία και η τοπική γιορτή επικράτησαν όταν παρουσιάστηκε μεγάλη επιδημία στο χωριό και για να απαλλαγούν θυσίασαν ένα δαμαλάκι τριών χρονώ στον Άγιο Αθανάσιο, αφού πρώτα έζωσαν κυκλικά με ασημένιο αλέτρι τρεις φορές το χωριό. Πρόκειται δηλαδή για πρακτική συνήθη για την αποτροπή ασθενειών [...] Οπωσδήποτε, η σύμπτωση της πιο πάνω μαγικής τελετής με την ημέρα του Αγίου Αθανασίου ενίσχυε την άποψη, ότι η θυσία αυτή είχε έντονο αποτρεπτικό, και μάλιστα από ασθένειες, χαρακτήρα.

Και η παρουσία σε ορισμένες (θρακικές) περιπτώσεις της αλεκτοροθυσίας συνηγορεί για τον αποτρεπτικό χαρακτήρα της ενέργειας. Ο πετεινός θυσιάζεται συνήθως στο περιθώριο της δημόσιας εκδηλώσεως του κουρμπανιού, ιδιωτικά, σε κάθε σπίτι για την υγεία των μελών, ως μια ενίσχυση της δυνάμεως της μεγάλης και συλλογικής θυσίας. 

Εξάλλου, η αλεκτοροθυσία συνδέει τη σύγχρονη θυσία με αρχαία λατρευτικά έθιμα, που υπήρχαν στην ίδια περιοχή. Ο Ν.Γ. Πολίτης [...] θεωρεί "πιθανωτάτη" τη σχέση του σημερινού εθίμου με την προσφορά αλεκτρυόνος στον Ασκληπιό. Και ο Γ.Α. Μέγας, πολύ πιο συγκεκριμένα, κάνει ταύτιση "αρχαίου" παρεκκλησίου του Αγίου Αθανασίου με ιερό του Ασκληπιού και οδηγείται στο συμπέρασμα, "ότι ο Ασκληπιός κατείχεν εξέχουσαν θέσιν εν τη λατρεία των αρχαίων (...) Θρακών. [...]"(Γεωργίου Αικατερινίδη, "Νεοελληνικές αιματηρές θυσίες", Δελτίον ελληνικής λαογραφικής εταιρείας 1979)

Από την άλλη, ο Δημήτριος Λουκάτος παρατηρεί: "Από την ετυμολογία του ονόματος του αγίου "Αθανάσιος- αθάνατος" (ή κι από την παρετυμολογία του "Θανάσης - θνητός"), προέρχεται η συχνότητα των μικρών εκκλησιών στα Νεκροταφεία μας, με το όνομα "Άι- Θανάσης". Είναι γνωστή και η παροιμιακή φράση "Είναι για τον Άι-Θανάση", που δηλώνει τον ετοιμοθάνατο. Τον φοβούνται ή τον σέβονται οι παραδοσιακές ελληνικές κοινωνίες τον Άι-Θανάση, και σαν ιερό Χάρο (που μπορεί να φέρει ή και να γιατρέψει αρρώστιες), γι'αυτό και την ημέρα της γιορτής του τη χειμωνιάτικη, σφάζουν κόκκορο ή κοινό κουρμπάνι, για την υγεία όλων, τη δε καλοκαιρινή (2 Μαϊου), βγαίνουν στο ύπαιθρο, λειτουργούν τα εκκλησάκια των Κοιμητηρίων κι έπειτα... χορεύουν, για μια συνέχεια ζωή. Στη Δωδεκάνησο (Σύμη) μαντεύονται με κλήδονα τα κορίτσια, και ρίχνουν τον "Κουκουμά":

-Άι-Θανάση αφέντη μας, έλα στη γειτονιά μας!

Στην αντιθανατική αυτή "συμπεριφορά" της ελληνικής λαϊκής λατρείας οφείλονται και τα πολλά βαφτιστικά "Αθανάσιος" των νεοελλήνων, που, ενώ στη βάφτιση τα παίρνουν για αθανασία, όμως αυτοί τα προσεγγίζουν προς το θάνατο, λέγοντας συνήθως Θανάσης. [...]"(Δημητρίου Λουκάτου, "Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη)

Τέλος, ο Γεώργιος Μέγας αναφέρει επιπλέον για τη μέρα τούτη: " ακόμη "τ'αγιο-Θανασού τό'χουνε  σε κακό να κάνουνε αρχή" (μιας εργασίας) και οι γυναίκες απέχουν από κάθε δουλειά: "δε ζυμώνουν, δεν πλένουνε, λένε είναι της Άσπρης"." (Γεωργίου Μέγα, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας", εκδόσεις Οδυσσέας)

Άγιε Ελευθέριε, ελευθέρωσέ μας!

 

"Όπως γυρίζει ο τροχός του Δεκέμβρη, τώρα μας φέρνει τη γιορτή του Αγίου Ελευθερίου στις 15 και του Αγίου Μοδέστου στις 18. Ο πρώτος λένε, προστατέυει τις έγκυες γυναίκες και τους δίνει "καλή λευτεριά", δηλαδή "καλή γένννα" κι ο δεύτερος είναι ο Άγιος των γεωργών." (Βασίλης Λαμνάτος, "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας", εκδόσεις Δωδώνη)

 

Ο Δημήτρης Λουκάτος συγκεντρώνει αρκετές παραδόσεις του λαού μας που αφορούν την μέρα τούτη και τον Άγιο Ελευθέριο:

"Είναι από τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις Αγίου, που από μόνο το όνομά του (χωρίς κανένα συναξαρικό στοιχείο) έχει γίνει, στις λαϊκές δοξασίες, προστάτης στην κάθε έννοια "ελευθερίας" (παρετυμολογική εφαρμογή της λαϊκής "σημαντικής") των λέξεων, όχι μόνο από φυλακίσεις, αιχμαλωσία, καταδυνάστευση, αλλά, το ειδικότερο από την εγκυμοσύνη των γυναικών που πάντα θεωρήθηκε ένα δύσκολο και επικίνδυνο στάδιο απελευθέρωσης. 

"Καλή λευτεριά" 

ευχόμαστε στις έγκυες και 

"Αη Λευτέρη, λευτέρωσέ με, με το καλό" 

λένε οι ίδιες. 

Είναι ο Άγιος που μπορεί να δώσει κυρίως την ευτοκία.

Ο Ν.Γ. Πολίτης στην εκτενή "ανθρωπολογική" μελέτη του για την Ευτοκία ("Ωκυτόκια", περιοδ. λαογραφία, τομ.6, 1917-8, σελ.299-346) διαπιστώνει, ότι 

"είναι γενική καθ'όλην την Ελλάδα η πίστις, ότι η χάρις του Αγίου τούτου παρέχει εύκολον ον τοκετόν, δια τούτο αι επίτοκοι επικαλούνται την βοήθειαν αυτού, και τελεσφόρος θεωρείται η επίθεσις του εικονισματίου του επί των ωδινουσών".

 Και σημειώνει, ότι 

"εν Αθήναις, εις το παρά την Μητρόπολιν εκκλησίδιον του Αγίου, συρρέουσι, κατά την ημέραν της εορτής αυτού, αι έγκυοι και ανάπτουσι κηρία, προ της εικόνος αυτού, ομοίως δε και όπου αλλού υπάρχουσιν εκκλησίαι αφιερωμέναι εις αυτόν" (σελ.339-40). (σημ. Συνεχίζεται και σήμερα -1984- καθώς και στις νεότερες εκκλησίες Αγίου Ελευθερίου των Αθηνών, επίσης δε και στο Περιστέρι, στα Καμίνια, στο Χαλάνδρι στο Αμαρούσι.)

Ο Πολίτης δε δέχεται υπερβολικές απόψεις ότι η λατρεία του Αγίου Ελευθερίου αντικατέστησε την αρχαία θεότητα Ειλειθυία (βλ. Μια χιονισμένη καλημέρα...του Αγίου Ελευθερίου σήμερα ), επισημαίνει όμως ότι και στην αρχαιότητα οι έγκυοι χρησιμοποιούσαν τη λέξη "ελευθερώνομαι", για τον αίσιο τοκετό και "ελευθέρια" έλεγαν τις ευχαριστίες τους στον θεό (σελ.342).

Ιδιαίτερες περιγραφές για την επίκληση του Αγίου Ελευθερίου από τις επίτοκες και για την αυστηρή τήρηση της αργίας της γιορτής του από σεβασμό και από φόβο ακόμα έχουμε σε όλες τις λαογραφικές περιγραφές για τα έθιμα του τοκετού. Ήδη ο Δ. Καμπούρογλου (πριν απ'τον Πολίτη) γράφει για τους παλιούς Αθηναίους: 

"Καλόν εθεωρείτο, όπως η εγκυμονούσα κάμει λειτουργίαν εις ερημοκλήσι, "ανοίξη 'ρημοκλήσι" (σημ. Υπάρχει και κάποια ευτοκική, ομοιοπαθητική μαγεία.). Ιδίως επροτιμάτο ο κατά τον ελαιώνα Άγιος Ελευθέριος. Την ημέραν της εορτής του την εφύλατταν πολύ αι γυναίκες και ουδέποτε "έπιαναν βελόνα στο χέρι". " (Δημ. Γρ. Καμπούρογλου, "Ιστορία των Αθηναίων- Τουρκοκρατία, τομ.3, εν Αθήναις 1896, σελ.62)

Από την Κύπρο, ο γιατρός Ν.Γ. Κυριαζής ("Δημώδης Ιατρική", Κυπριακά Χρονικά, τομ.4, 1926, σελ17-8) μας πληροφορεί: 

"Αι ωδίνουσαι όταν βασανίζονται άνευ αποτελέσματος, ή και αποκάμνουσι, επικαλούνται την βοήθειαν του Αγίου λέγουσαι: "Άη Λευτέρη μου, και 'πολευτέρωσέ με!". 

Σε άλλη περίπτωση, 

"όταν κοπεί το νερόν του μωρού" (διαρραγεί το θυλάκιον) αι περί αυτήν γυναίκες λαμβάνουσι κερί της εκκλησιάς, δια να επισπευθεί ο τοκετός, και το επικολλούσι αναμμένον (ελεύθερο ως ένα σημείο) εις την θύραν του δωματίου λέγουσαι: "Άη Λευτέρη μου, χαρίζω σου τόσον!" (δηλαδή να βοηθήσει να γίνει ο τοκετός ώσπου να καεί το λιγοστό κομμάτι- σαν να ήταν κλεψύδρα). Αν, εν τω μεταξύ δεν έχει συντελεστεί ο τοκετός, αφήνουσι και άλλο μέρος του κηρίου ελεύθερον, επιλέγουσαι το αυτό και ελπίζουσαι να έχουν και τον τοκετόν... μέχρις ότου καεί ολόκληρον."

Στην Κρήτη (από ανέκδοτα κατάλοιπα "Το παιδί της Κρήτης", Μαρίας Λιουδάκη, 1940), σε δύσκολο τοκετό, οι γύρω γυναίκες, ή η μαμή (1938) έτριβαν το ραχοκόκκαλο της επίτοκης και της έλεγαν, σαν ξόρκι, το παρετυμολογικό δίστιχο: 

"Άη Λευτέρη, λευτέρωσέ το, και Άγιε Φανούρη, φανέρωσέ το."

Στη Λέσβο: Οι ετοιμόγεννες τάζουν στον άγιο Λευτέρη λειτουργιές για τη γιορτή του. Το ίδιο κάνουν και οι μαμμές, για να τους βγαίνουν καλά οι γέννες. Το παιδί που γεννιέται ύστερα από κακή γέννα οι μητέρες τους το ονομάζουν Λευτέρη σαν αφιέρωμα για την έπειτα υγεία του. (Π. Νικήτα, "Το λεσβειακό μηνολόγιο", 1953)

Στα χωριά της Κορινθίας, οι ετοιμόγεννες ζητούν από την εκκλησία την εικόνα του Αγίου Ελευθερίου να την έχουν στην ώρα της γέννας στο σπίτι τους.

Γνωστό είναι, ότι και πολλά μαιευτικά ιδρύματα και κλινικές, σε όλη την Ελλάδα, αναγράφουν για τίτλο τους τον Άγιο Ελευθέριο. 

Ο Άγιος Ελευθέριος [...] γεννήθηκε στη Ρώμη στον 1ον χριστιανικό αιώνα. Ορφανός από πατέρα, με μητέρα την Ανθία, που την είχε κατηχήσει στο χριστιανισμό ο ίδιος ο Απόστολος Παύλος, έγινε από νωρίς κληρικός ... Με τον διωγμό όμως του Αδριανού, ο Ελευθέριος εβασανίστηκε και εσφάχτηκε, μαζί του δε και η μητέρα Ανθία... 

Η Υμνογραφία του Αγίου λυρικότατα συντεθειμένη ... κάνει σε μία περίπτωση και μνεία της μεταθανάτιας ιδιότητάς του, του μαιευτικού βοηθού:

«Τῶν ἐπιτόκων γυναίων Πάτερ κηδόμενος, ἐλευθερίαν δίδως, τῷ Ναῷ σου φοιτώσαις….»

Το "ελευθέριος" έπαιξε το ρόλο του. Όχι μόνο για τις επίτοκες. Στη Χάλκη της Δωδεκανήσου υπάρχει εκκλησία Άγιος Ελευθέριος, που χτίστηκε το 1923, απ'τους Χαλκίτες ξενιτεμένους της Αιγύπτου, με τον υπαινιγμό να ελευθερωθεί το νησί τους και όλη η Δωδεκάνησος από τους Ιταλούς. " (Δημητρίου Λουκάτου, "Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη) 

Στη μελέτη του "Ωκυτόκια" ο Νικόλαος Πολίτης μας πληροφορεί ακόμη πως "εν Κρήτη πρωίας και εσπέρας θυμιατίζουσιν αι έγκυαι το εικόνισμα αυτού. Εν Κεφαλλονία εν δυστοκία ψάλλεται παράκλησις εις τον Άγιον, αν δ' η μήτηρ κινδυνεύση τεκούσα, δίδεται εις το βαπτιζόμενον το όνομα Ελευθέριος αν είναι άρρεν, Ελευθερία, εν είναι θήλυ, "επειδή εις τον φερώνυμον Άγιον αποδίδεται ως επί το πλείστον η από του κινδύνου σωτηρία και ο αίσιος τοκετός". [...]  

Ο Άγιος θεωρείται προστάτης και βοηθός των κυουσών, διότι το όνομά του υποτίθεται εμφαίνον ότι παρέχει εις τας εγκύους καλή λευτεριά, αίσιον τοκετόν, ότι λευτερώνει αυτάς. Ότι τοιαύτη σημασία είχε και εν τη αρχαία ελληνική η λέξη ελεύθερος και τα εν τούτοις παράγωγα συνάγεται μετά πιθανότητος εκ των εξής τεκμηρίων: Η θεσσαλική επιγραφή: "Άπλουνι Τεμπείτα Αισχυλίς Σατύρου ελευθέρια" φαίνεται ότι αναφέρεται εις ανάθημα γυναικός επί αισίω τοκετώ. Το παρ' Υγίνω όνομα της θυγατρός του Διός και της Ήρας Libertas αντί του Lucina, ως εικάζεται ο M. Schmidt, προέρχεται εκ μεταφράσεως του Ελευθερία. Η Άρτεμις παρά Λυκίοις ελέγετο Ελευθέρα, κατά τον Αρτεμίδωρον, εν επιγραφαίς δε των λυκιακών πόλεων Μύρων, Σούρας και Κυανέων αναφέρεται θεά Ελευθέρα." 

Ο Νικόλαος Πολίτης, αναφέρει, μάλιστα, και έναν υποτιθέμενο Άγιο Αύκουλα, ως "ανύπαρκτο Άγιο, πλασθέντα εν Λιβισίω της Λυκίας εξ επικλήσεως τους Αγίου Ελευθερίου. Ευχή των Λιβισίων: "Άη μου Λιφτέρη μου, λιφτίρωσι την, Αή μου Αύκουλα ηυκόλυνί την". Τα "Αύκουλα" (τα εύκολα, τα ευκολύνοντα τον τοκετόν) είναι το όνομα μοναστηρίου κειμένου προς Δ. του Λιβισίου, έχοντας δε δύο παρεκκλήσια του Αγίου Ελευθερίου. Το έτερον τούτον υποτίθεται ότι είναι του Αγίου Αύκουλα." (Ν.Γ. Πολίτης, "Ωκυτόκια", Λαογραφικά Σύμμεικτα Β')

Άγιος Ελευθέριος Μητροπόλεως 1862μ.Χ.*

*Στην ιστοσελίδα http://www.byzantineathens.com πληροφορούμαστε για το Ναό του Αγίου Ελευθερίου στην πλατεία Μητροπόλεως πως "ο ναός πιθανολογείται ότι έχει κτισθεί πάνω στα ερείπια ενός αρχαίου ναού, που ήταν αφιερωμένος στη Θεά του τοκετού Ειλειθυία" και πως, ενώ "αρχικά η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο, το Γοργοπήκο του Αθηναϊκού λαού, δηλαδή τη Θεοτόκο που γρήγορα και αποτελεσματικά ακούει τις προσευχές των πιστών", το "1863 μ.Χ., ο ναός αφιερώνεται στον Άγιο Ελευθέριο με αφορμή την έξωση του Όθωνα και την λήξη της Βαυαροκρατίας στην Ελλάδα."

 Αλλά και ο Νίκος Ψιλάκης καταγράφει για την Κρήτη:

"Οι εγκυμονούσες προστρέχουν στις εικόνες του Αγίου Ελευθερίου για να τις ελευθερώσει, όπως και στου Αγίου Σπυρίδωνος επειδή φοβούνται τα κάθε λογής σπυριά. Και στις δύο περιπτώσεις η παρετυμολογία των ονομάτων καθορίζει το λατρευτικό πλαίσιο των εορτών. Τα έθιμα αυτά. όπως και η υποχρεωτική αργία των εγκύων κατά τις ημέρες των αγίων Ελευθερίου και Σπυρίδωνος, είναι πανελλήνια. Στα Χανιά η εορτή του Αγίου ελευθερίου ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής. Στο παλιό μοναστήρι στις Μουρνιές μαζεύονταν οι εκάστοτε εγκυμονούσες και από τη λατρευτική εικόνα του Αγίου κρέμονταν τάματα που μαρτυρούσαν την ιδιότητά του ως ελευθερωτή. Σ'αυτό τον ναό βαφτίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος και, πιθανόν, οφείλει το όνομά του στην ευρύτατη διάδοση της λατρείας του αγίου Ελευθερίου ανάμεσα στους κατοίκους του ιστορικού χωριού. Η σύνδεση του ονόματος του αγίου με την ελευθερία φαίνεται να αποτελεί κλήρονομιά από την μακρινή αρχαιότητα. Στην αρχαία Κρήτη η θεά που ελευθέρωνε από τους πόνους του τοκετού ονομαζόταν Ελεύθια, άλλη ονομασία της θεάς Ειλειθυίας. Η λατρεία της θεάς των τοκετών ήταν διαδεδομένη στην Κρήτη, στα ιερά σπήλαια της Αμνισού και της Ινάτου." (Νίκος Ψιλάκης, "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρητη", εκδόσεις Καρμάνωρ)

Χρόνια πολλά και καλά!

και

Καλή Λευτεριά!