Άγιε Ελευθέριε, ελευθέρωσέ μας!

 

"Όπως γυρίζει ο τροχός του Δεκέμβρη, τώρα μας φέρνει τη γιορτή του Αγίου Ελευθερίου στις 15 και του Αγίου Μοδέστου στις 18. Ο πρώτος λένε, προστατέυει τις έγκυες γυναίκες και τους δίνει "καλή λευτεριά", δηλαδή "καλή γένννα" κι ο δεύτερος είναι ο Άγιος των γεωργών." (Βασίλης Λαμνάτος, "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας", εκδόσεις Δωδώνη)

 

Ο Δημήτρης Λουκάτος συγκεντρώνει αρκετές παραδόσεις του λαού μας που αφορούν την μέρα τούτη και τον Άγιο Ελευθέριο:

"Είναι από τις χαρακτηριστικές περιπτώσεις Αγίου, που από μόνο το όνομά του (χωρίς κανένα συναξαρικό στοιχείο) έχει γίνει, στις λαϊκές δοξασίες, προστάτης στην κάθε έννοια "ελευθερίας" (παρετυμολογική εφαρμογή της λαϊκής "σημαντικής") των λέξεων, όχι μόνο από φυλακίσεις, αιχμαλωσία, καταδυνάστευση, αλλά, το ειδικότερο από την εγκυμοσύνη των γυναικών που πάντα θεωρήθηκε ένα δύσκολο και επικίνδυνο στάδιο απελευθέρωσης. 

"Καλή λευτεριά" 

ευχόμαστε στις έγκυες και 

"Αη Λευτέρη, λευτέρωσέ με, με το καλό" 

λένε οι ίδιες. 

Είναι ο Άγιος που μπορεί να δώσει κυρίως την ευτοκία.

Ο Ν.Γ. Πολίτης στην εκτενή "ανθρωπολογική" μελέτη του για την Ευτοκία ("Ωκυτόκια", περιοδ. λαογραφία, τομ.6, 1917-8, σελ.299-346) διαπιστώνει, ότι 

"είναι γενική καθ'όλην την Ελλάδα η πίστις, ότι η χάρις του Αγίου τούτου παρέχει εύκολον ον τοκετόν, δια τούτο αι επίτοκοι επικαλούνται την βοήθειαν αυτού, και τελεσφόρος θεωρείται η επίθεσις του εικονισματίου του επί των ωδινουσών".

 Και σημειώνει, ότι 

"εν Αθήναις, εις το παρά την Μητρόπολιν εκκλησίδιον του Αγίου, συρρέουσι, κατά την ημέραν της εορτής αυτού, αι έγκυοι και ανάπτουσι κηρία, προ της εικόνος αυτού, ομοίως δε και όπου αλλού υπάρχουσιν εκκλησίαι αφιερωμέναι εις αυτόν" (σελ.339-40). (σημ. Συνεχίζεται και σήμερα -1984- καθώς και στις νεότερες εκκλησίες Αγίου Ελευθερίου των Αθηνών, επίσης δε και στο Περιστέρι, στα Καμίνια, στο Χαλάνδρι στο Αμαρούσι.)

Ο Πολίτης δε δέχεται υπερβολικές απόψεις ότι η λατρεία του Αγίου Ελευθερίου αντικατέστησε την αρχαία θεότητα Ειλειθυία (βλ. Μια χιονισμένη καλημέρα...του Αγίου Ελευθερίου σήμερα ), επισημαίνει όμως ότι και στην αρχαιότητα οι έγκυοι χρησιμοποιούσαν τη λέξη "ελευθερώνομαι", για τον αίσιο τοκετό και "ελευθέρια" έλεγαν τις ευχαριστίες τους στον θεό (σελ.342).

Ιδιαίτερες περιγραφές για την επίκληση του Αγίου Ελευθερίου από τις επίτοκες και για την αυστηρή τήρηση της αργίας της γιορτής του από σεβασμό και από φόβο ακόμα έχουμε σε όλες τις λαογραφικές περιγραφές για τα έθιμα του τοκετού. Ήδη ο Δ. Καμπούρογλου (πριν απ'τον Πολίτη) γράφει για τους παλιούς Αθηναίους: 

"Καλόν εθεωρείτο, όπως η εγκυμονούσα κάμει λειτουργίαν εις ερημοκλήσι, "ανοίξη 'ρημοκλήσι" (σημ. Υπάρχει και κάποια ευτοκική, ομοιοπαθητική μαγεία.). Ιδίως επροτιμάτο ο κατά τον ελαιώνα Άγιος Ελευθέριος. Την ημέραν της εορτής του την εφύλατταν πολύ αι γυναίκες και ουδέποτε "έπιαναν βελόνα στο χέρι". " (Δημ. Γρ. Καμπούρογλου, "Ιστορία των Αθηναίων- Τουρκοκρατία, τομ.3, εν Αθήναις 1896, σελ.62)

Από την Κύπρο, ο γιατρός Ν.Γ. Κυριαζής ("Δημώδης Ιατρική", Κυπριακά Χρονικά, τομ.4, 1926, σελ17-8) μας πληροφορεί: 

"Αι ωδίνουσαι όταν βασανίζονται άνευ αποτελέσματος, ή και αποκάμνουσι, επικαλούνται την βοήθειαν του Αγίου λέγουσαι: "Άη Λευτέρη μου, και 'πολευτέρωσέ με!". 

Σε άλλη περίπτωση, 

"όταν κοπεί το νερόν του μωρού" (διαρραγεί το θυλάκιον) αι περί αυτήν γυναίκες λαμβάνουσι κερί της εκκλησιάς, δια να επισπευθεί ο τοκετός, και το επικολλούσι αναμμένον (ελεύθερο ως ένα σημείο) εις την θύραν του δωματίου λέγουσαι: "Άη Λευτέρη μου, χαρίζω σου τόσον!" (δηλαδή να βοηθήσει να γίνει ο τοκετός ώσπου να καεί το λιγοστό κομμάτι- σαν να ήταν κλεψύδρα). Αν, εν τω μεταξύ δεν έχει συντελεστεί ο τοκετός, αφήνουσι και άλλο μέρος του κηρίου ελεύθερον, επιλέγουσαι το αυτό και ελπίζουσαι να έχουν και τον τοκετόν... μέχρις ότου καεί ολόκληρον."

Στην Κρήτη (από ανέκδοτα κατάλοιπα "Το παιδί της Κρήτης", Μαρίας Λιουδάκη, 1940), σε δύσκολο τοκετό, οι γύρω γυναίκες, ή η μαμή (1938) έτριβαν το ραχοκόκκαλο της επίτοκης και της έλεγαν, σαν ξόρκι, το παρετυμολογικό δίστιχο: 

"Άη Λευτέρη, λευτέρωσέ το, και Άγιε Φανούρη, φανέρωσέ το."

Στη Λέσβο: Οι ετοιμόγεννες τάζουν στον άγιο Λευτέρη λειτουργιές για τη γιορτή του. Το ίδιο κάνουν και οι μαμμές, για να τους βγαίνουν καλά οι γέννες. Το παιδί που γεννιέται ύστερα από κακή γέννα οι μητέρες τους το ονομάζουν Λευτέρη σαν αφιέρωμα για την έπειτα υγεία του. (Π. Νικήτα, "Το λεσβειακό μηνολόγιο", 1953)

Στα χωριά της Κορινθίας, οι ετοιμόγεννες ζητούν από την εκκλησία την εικόνα του Αγίου Ελευθερίου να την έχουν στην ώρα της γέννας στο σπίτι τους.

Γνωστό είναι, ότι και πολλά μαιευτικά ιδρύματα και κλινικές, σε όλη την Ελλάδα, αναγράφουν για τίτλο τους τον Άγιο Ελευθέριο. 

Ο Άγιος Ελευθέριος [...] γεννήθηκε στη Ρώμη στον 1ον χριστιανικό αιώνα. Ορφανός από πατέρα, με μητέρα την Ανθία, που την είχε κατηχήσει στο χριστιανισμό ο ίδιος ο Απόστολος Παύλος, έγινε από νωρίς κληρικός ... Με τον διωγμό όμως του Αδριανού, ο Ελευθέριος εβασανίστηκε και εσφάχτηκε, μαζί του δε και η μητέρα Ανθία... 

Η Υμνογραφία του Αγίου λυρικότατα συντεθειμένη ... κάνει σε μία περίπτωση και μνεία της μεταθανάτιας ιδιότητάς του, του μαιευτικού βοηθού:

«Τῶν ἐπιτόκων γυναίων Πάτερ κηδόμενος, ἐλευθερίαν δίδως, τῷ Ναῷ σου φοιτώσαις….»

Το "ελευθέριος" έπαιξε το ρόλο του. Όχι μόνο για τις επίτοκες. Στη Χάλκη της Δωδεκανήσου υπάρχει εκκλησία Άγιος Ελευθέριος, που χτίστηκε το 1923, απ'τους Χαλκίτες ξενιτεμένους της Αιγύπτου, με τον υπαινιγμό να ελευθερωθεί το νησί τους και όλη η Δωδεκάνησος από τους Ιταλούς. " (Δημητρίου Λουκάτου, "Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη) 

Στη μελέτη του "Ωκυτόκια" ο Νικόλαος Πολίτης μας πληροφορεί ακόμη πως "εν Κρήτη πρωίας και εσπέρας θυμιατίζουσιν αι έγκυαι το εικόνισμα αυτού. Εν Κεφαλλονία εν δυστοκία ψάλλεται παράκλησις εις τον Άγιον, αν δ' η μήτηρ κινδυνεύση τεκούσα, δίδεται εις το βαπτιζόμενον το όνομα Ελευθέριος αν είναι άρρεν, Ελευθερία, εν είναι θήλυ, "επειδή εις τον φερώνυμον Άγιον αποδίδεται ως επί το πλείστον η από του κινδύνου σωτηρία και ο αίσιος τοκετός". [...]  

Ο Άγιος θεωρείται προστάτης και βοηθός των κυουσών, διότι το όνομά του υποτίθεται εμφαίνον ότι παρέχει εις τας εγκύους καλή λευτεριά, αίσιον τοκετόν, ότι λευτερώνει αυτάς. Ότι τοιαύτη σημασία είχε και εν τη αρχαία ελληνική η λέξη ελεύθερος και τα εν τούτοις παράγωγα συνάγεται μετά πιθανότητος εκ των εξής τεκμηρίων: Η θεσσαλική επιγραφή: "Άπλουνι Τεμπείτα Αισχυλίς Σατύρου ελευθέρια" φαίνεται ότι αναφέρεται εις ανάθημα γυναικός επί αισίω τοκετώ. Το παρ' Υγίνω όνομα της θυγατρός του Διός και της Ήρας Libertas αντί του Lucina, ως εικάζεται ο M. Schmidt, προέρχεται εκ μεταφράσεως του Ελευθερία. Η Άρτεμις παρά Λυκίοις ελέγετο Ελευθέρα, κατά τον Αρτεμίδωρον, εν επιγραφαίς δε των λυκιακών πόλεων Μύρων, Σούρας και Κυανέων αναφέρεται θεά Ελευθέρα." 

Ο Νικόλαος Πολίτης, αναφέρει, μάλιστα, και έναν υποτιθέμενο Άγιο Αύκουλα, ως "ανύπαρκτο Άγιο, πλασθέντα εν Λιβισίω της Λυκίας εξ επικλήσεως τους Αγίου Ελευθερίου. Ευχή των Λιβισίων: "Άη μου Λιφτέρη μου, λιφτίρωσι την, Αή μου Αύκουλα ηυκόλυνί την". Τα "Αύκουλα" (τα εύκολα, τα ευκολύνοντα τον τοκετόν) είναι το όνομα μοναστηρίου κειμένου προς Δ. του Λιβισίου, έχοντας δε δύο παρεκκλήσια του Αγίου Ελευθερίου. Το έτερον τούτον υποτίθεται ότι είναι του Αγίου Αύκουλα." (Ν.Γ. Πολίτης, "Ωκυτόκια", Λαογραφικά Σύμμεικτα Β')

Άγιος Ελευθέριος Μητροπόλεως 1862μ.Χ.*

*Στην ιστοσελίδα http://www.byzantineathens.com πληροφορούμαστε για το Ναό του Αγίου Ελευθερίου στην πλατεία Μητροπόλεως πως "ο ναός πιθανολογείται ότι έχει κτισθεί πάνω στα ερείπια ενός αρχαίου ναού, που ήταν αφιερωμένος στη Θεά του τοκετού Ειλειθυία" και πως, ενώ "αρχικά η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο, το Γοργοπήκο του Αθηναϊκού λαού, δηλαδή τη Θεοτόκο που γρήγορα και αποτελεσματικά ακούει τις προσευχές των πιστών", το "1863 μ.Χ., ο ναός αφιερώνεται στον Άγιο Ελευθέριο με αφορμή την έξωση του Όθωνα και την λήξη της Βαυαροκρατίας στην Ελλάδα."

 Αλλά και ο Νίκος Ψιλάκης καταγράφει για την Κρήτη:

"Οι εγκυμονούσες προστρέχουν στις εικόνες του Αγίου Ελευθερίου για να τις ελευθερώσει, όπως και στου Αγίου Σπυρίδωνος επειδή φοβούνται τα κάθε λογής σπυριά. Και στις δύο περιπτώσεις η παρετυμολογία των ονομάτων καθορίζει το λατρευτικό πλαίσιο των εορτών. Τα έθιμα αυτά. όπως και η υποχρεωτική αργία των εγκύων κατά τις ημέρες των αγίων Ελευθερίου και Σπυρίδωνος, είναι πανελλήνια. Στα Χανιά η εορτή του Αγίου ελευθερίου ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής. Στο παλιό μοναστήρι στις Μουρνιές μαζεύονταν οι εκάστοτε εγκυμονούσες και από τη λατρευτική εικόνα του Αγίου κρέμονταν τάματα που μαρτυρούσαν την ιδιότητά του ως ελευθερωτή. Σ'αυτό τον ναό βαφτίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος και, πιθανόν, οφείλει το όνομά του στην ευρύτατη διάδοση της λατρείας του αγίου Ελευθερίου ανάμεσα στους κατοίκους του ιστορικού χωριού. Η σύνδεση του ονόματος του αγίου με την ελευθερία φαίνεται να αποτελεί κλήρονομιά από την μακρινή αρχαιότητα. Στην αρχαία Κρήτη η θεά που ελευθέρωνε από τους πόνους του τοκετού ονομαζόταν Ελεύθια, άλλη ονομασία της θεάς Ειλειθυίας. Η λατρεία της θεάς των τοκετών ήταν διαδεδομένη στην Κρήτη, στα ιερά σπήλαια της Αμνισού και της Ινάτου." (Νίκος Ψιλάκης, "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρητη", εκδόσεις Καρμάνωρ)

Χρόνια πολλά και καλά!

και

Καλή Λευτεριά!