 |
| Marc Chagall |
Το Σάββατο "τ'Αγίου Θεοδώρου" ("Ανάθεμα που δούλευε τα τρία τα Σαββάτα,
το Κρεατινό, το Τυρινό, τ' αγίου Θεοδώρου!"), κατείχε μια ιδιάζουσα θέση στην παράδοση του λαού μας, καθώς τη μέρα τούτη οι ανύπαντρες κοπέλες συνηθίζαν να χρησιμοποιούν το στάρι που ευλογούσε ο παπάς για να ονειρευτούν το μελλούμενο γαμπρό. (βλ. και: Τα νυχτέρια...)
Το έθιμο αυτό συναντάται σε πανελλήνια κλίμακα και ανθούσε στο Πήλιο ακόμη και πριν λίγα χρόνια με μικρές παραλλαγές από χωριό σε χωριό.
Σύμφωνα με τον τοπικό λαογράφο Κώστα Λιάπη («Ώρες του Πηλίου»):
«Το βράδυ της Παρασκευής της Καθαροβδομάδας, παραμονιάτικα δηλαδή των Αγίων Θεοδώρων, οι κοπέλες ζητούσαν από τρία πρωτοστέφανα Μαρία κι από ένα παντρεμένο Θόδωρο λίγα σπειριά σιτάρι. Αυτά τα πάνε στην εκκλησιά να διαβαστούνε και σα γυρίσουν στο σπίτι τους τα «σπέρνουν» κάτω απ'το προσκέφαλό τους, ή, σπανιότερα, και πίσω από την πόρτα της κάμαρής τους. Στα παλαιότερα μάλιστα τα χρόνια έβαζαν κι ένα δρεπάνι.
Την ώρα που λαβαίνει χώρα τούτο το εθιμικό γεγονός οι ίδιες κάνουν την έμμετρη επίκληση:
Παραλλαγές της επίκλησης τούτης, που είναι πιο γνωστή στο ανατολικό Πήλιο, υπάρχουν πολλές. Αναφέρω ακόμα μία που συνηθίζεται στο δυτικό, τούτη τη φορά, Πήλιο και που έχει αμεσότερη σχέση με τα σύμβολα που χρησιμοποιεί κατά τη διαδικασία του εθίμου η κόρη:
Φυσικά όλη τούτη η εθιμική διαδικασία έναν και μοναδικό στόχο έχει ' το φανέρωμα πάλι του γαμπρού στα όνειρα της κόρης.
Πλούσιο σε μέσα και συμβολισμούς τούτο το έθιμο. Ας τα απαριθμήσουμε:
Ο `Aη-Θόδωρος, ο παραδοσιακός προστάτης των κοριτσιών που βρίσκονται σε ώρα γάμου, ο αριθμός της καλοτυχιάς τρία, τα «πρωτοστέφανα» που φέρνουν πάντα γούρι, τα «Μαριά», η επιλογή των οποίων δεν είναι άσχετη με τη λατρεία της Παναγίας, το σιτάρι, που όμοια με το ρύζι θεωρείται απ'το λαό μας πάντα σαν καλοσήμαδο σύμβολο, τα «γράμματα» της εκκλησίας που φέρνουν τη σφραγίδα της θείας επικύρωσης και συνδρομής στο εθιμικό εγχείρημα και τέλος η επίκληση που αποτελεί απαραίτητο και αναφαίρετο συμπλήρωμα κάθε μαντικής πράξης.»
Ρωτώντας μερικές γυναίκες, διαφόρων ηλικιών από κοντινά χωριά, άκουσα τούτο το έθιμο σε διάφορες παραλλαγές. Αλλού το στάρι το έφερνε ο παπάς και το μοίραζε, αλλού οι «πρωτοστέφανες» ή οι νιόπαντρες το κουβαλούσαν μαζί στην εκκλησιά μέσα σε πουγκάκια ή χάρτινα χωνιά να διαβαστεί από τον παπά κι έπειτα το έπαιρναν τα κορίτσια. Οι νεότερες γυναίκες που ρώτησα μου αποκρίθηκαν πως το ζητούσαν από τρεις πρωτοστέφανες Μαρίες -ή ακόμα τρεις οποιεσδήποτε πρωτοστέφανες σε όποιο όνομα κι αν άκουγαν- κι ύστερα το κουβαλούσαν στις τσέπες τους στη λειτουργία για να ευλογηθεί. Αυτή υπήρξε η εξέλιξη του εθίμου στη νεότερη γενιά. Το τραγούδι της επίκλησης ακούγεται με πολλές παραλλαγές. Συνήθως όμως το έλεγαν από τρεις φορές πριν ρίξουν το στάρι κάτω από το μαξιλάρι τους κι επί τρεις συνεχόμενες βραδιές. Μια παλιότερη μαρτυρία αναφέρει πως η επίκληση γινόταν αφού δέναν έναν ζωνάρι στη μέση τους, όπως οι θεριστάδες στη σπορά, και μερικές μάλιστα, κρατώντας συμβολικά, κι ένα δρεπάνι.
Το έθιμο αυτό ανθούσε σε όλη την Ελλάδα. Χαρακτηριστικά είναι και τα σχετικά αποσπάσματα του λαογράφου Γ.Α. Μέγα («Ελληνικές γιορτές και έθιμα της Λαϊκής λατρείας»):
«Με κόλλυβα των Aγίων Θεοδώρων οι ανύπαντρες κοπέλες ζητούν να προκαλέσουν μαντικό όνειρο: βάζουν 3 ή 9 σπειριά σε άσπρο πανάκι δεμένο με μαύρη κλωστή κάτω απ'το προσκέφαλο και προσκαλούν τη Μοίρα με διάφορους τρόπους. [ ...]
`Aλλη μέθοδος ονειρομαντείας, που συνηθίζεται την ημέρα αυτή, είναι η σπορά σιταριού ή κολλύβων με τρόπο μαγικό και η επίκληση της Μοίρας.
Π.χ. στην Αράχωβα της Παρνασσίδας την Παρασκευή το βράδυ σπίτια πού'χουν Γιάννη ή Θόδωρο κρεμάνε στην πόρτα τους ένα σακουλάκι με στάρι. Τα κορίτσια πάνε σε δύο Θοδωράδες κι ένα Γιάννη και κλέβουν, δήθεν, απ'τα τρία αυτά σπίτια λίγο στάρι. Κατόπιν έρχονται στο σπίτι, σκαλίζουν λίγο το χώμα και σπέρνουν το στάρι. Παίρνουν αμίλητο νερό στο στόμα και το φέρνουν ' στο δρόμο ακούν ονόματα. Με το νερό ποτίζουν το στάρι λέγοντας: 'Σε σπέρνω και σε ποτίζω κι όποιος είναι για νάν τον επάρω να'ρθει να το θερίσουμε μαζί'. Προσέχουν και τι ονείρατα θα ιδούν.
Σε μερικούς τόπους γίνεται το πρωί και συγκέντρωση γυναικών και κοριτσιών για μαντικούς σκοπούς και παρόλο που είναι Σαρακοστή ακολουθούν χοροί και διασκεδάσεις. Έτσι στη Σκύρο ανήμερα των Αγίων Θεοδώρων μαζεύονται τα κορίτσια και κόβουν τ'αρμερόπ'το, χορεύουν, κάνουν μεγάλη διασκέδαση - τ'αρμερόπ'το το κάνουν την παραμονή με αλεύρι και αλάτι κλεμμένα από τρία απίκραντα σπίτια που να έχουν Μαριά ή Γιάννη. Απ'την ίδια ζύμη κάνουν και όλα τα γράμματα του αλφαβήτου, τα ψήνουν κι αυτά πάνω σε κληματσίδες και τα ξαστρίζουν τη νύχτα στο λιακό μαζί με τ'αρμερόπιτο. Τα ψηφιά από τη ζύμη τα σκεπάζουν μ'ένα κόκκινο πανί και καθεμιά χώνει από κάτω το χέρι και παίρνει ένα. Ό,τι γράμμα πιάσει, από κείνο θ'αρχίζει το όνομα εκείνου που θα πάρει. Τα κομμάτια απ'τ'αρμερόπιτο τα βάζουν το βράδυ κάτω απ'το προσκέφαλό τους και μελετούν να δουν, ποιόν θα πάρουν.»
Ένα αντίστοιχο έθιμο καταγράφεται και στο βιβλίο «Κοντά στις ρίζες μας (Λαογραφικά Μαγνησίας)», έκδοση του 11ου δημοτικού Βόλου το 1984:
«Την ημέρα αυτή οι ανύπαντρες κοπέλες έκαναν σε μερικά χωριά τις αρμυροκουλούρες. Αυτές ήταν κουλούρες φτιαγμένες με προζύμι και πολύ αλάτι. Αυτές τις έψηναν και το κάθε κορίτσι έτρωγε από μία ολόκληρη, χωρίς να πιει νερό. Το βράδυ στο όνειρό τους, όποιον δουν να τους δώσει νερό, αυτόν θα πάρουν για άντρα τους.»
Μια ακόμη μέθοδο ονειρομαντίας περιγράφει και ο λαογράφος Κώστας Λιάπης («Ώρες Πηλίου»):
«Στο Ανατολικό Πήλιο φυτρώνει ένα πολύφυλλο κι αρκετά ψηλό μονοετές φυτό που είναι γνωστό με το όνομα «Βεργογιάννης», όνομα που το'δωσε άγνωστο πως και γιατί, η πηλιορείτικη ντοπιολαλιά.
Παραμονιάτικα λοιπόν των Αγίων Θεοδώρων τα κορίτσια του `Aη Δημητρίου (χωριού του Ανατολικού Πηλίου) αφού ζητήσουν και πάρουν από τρία «πρωτοστέφανα» τρεις διαφορετικού χρώματος κλωστές κεντήματος- μία απ'το καθένα- βρίσκουν ένα τέτοιο φυτό και το δένουν, δίχως να το κοιτάζουν και με τις τρεις κλωστές μαζί, διπλαρωμένες σε αλ'σίδι, ενώ σύγκαιρα κάνουν μέσα τους την ευχετική επίκληση στον `Aη Θόδωρο να τους στείλει στον ύπνο τους το σύντροφό τους για να λύσουν μαζί το «Βεργογιάννη»...»
Το έθιμο αυτό συναντάται σε πανελλήνια κλίμακα και ανθούσε στο Πήλιο ακόμη και πριν λίγα χρόνια με μικρές παραλλαγές από χωριό σε χωριό.
Σύμφωνα με τον τοπικό λαογράφο Κώστα Λιάπη («Ώρες του Πηλίου»):
«Το βράδυ της Παρασκευής της Καθαροβδομάδας, παραμονιάτικα δηλαδή των Αγίων Θεοδώρων, οι κοπέλες ζητούσαν από τρία πρωτοστέφανα Μαρία κι από ένα παντρεμένο Θόδωρο λίγα σπειριά σιτάρι. Αυτά τα πάνε στην εκκλησιά να διαβαστούνε και σα γυρίσουν στο σπίτι τους τα «σπέρνουν» κάτω απ'το προσκέφαλό τους, ή, σπανιότερα, και πίσω από την πόρτα της κάμαρής τους. Στα παλαιότερα μάλιστα τα χρόνια έβαζαν κι ένα δρεπάνι.
Την ώρα που λαβαίνει χώρα τούτο το εθιμικό γεγονός οι ίδιες κάνουν την έμμετρη επίκληση:
`Aγι'μ' Θόδουρι μ' καλέ μ'
κι καλέ μ' θαυματουργέ μ'
απ'την έρημου πιρνάς
κι τις μοίρες χιριτάς
αν εύρεις κι τι μοίρα μου
να τηνε χαιριτήσεις.
Πλιένουμε δε σκουπίζουμι
να'ρθει να μι σκουπίσ'.
Βράζου στάρι κι κριθάρ'
στ' `Aη-Θουδουριού τη χάρ'
κι όποιους είνι να μι πάρ'
να'ρθει να τουν'δω του βράδ'.
Παραλλαγές της επίκλησης τούτης, που είναι πιο γνωστή στο ανατολικό Πήλιο, υπάρχουν πολλές. Αναφέρω ακόμα μία που συνηθίζεται στο δυτικό, τούτη τη φορά, Πήλιο και που έχει αμεσότερη σχέση με τα σύμβολα που χρησιμοποιεί κατά τη διαδικασία του εθίμου η κόρη:
`Aγιοι Θόδουροι καλοί
άγιοι και θαυματουργοί
εις την έρημου που πάτι
κι την τύχη μ' απαντάτι
αν την δείτι να καθέτι
να της πείτι να σ'κουθεί
του σιτάρ' απ'έσπειρα
να θιρίσουμι μαζί.
Φυσικά όλη τούτη η εθιμική διαδικασία έναν και μοναδικό στόχο έχει ' το φανέρωμα πάλι του γαμπρού στα όνειρα της κόρης.
Πλούσιο σε μέσα και συμβολισμούς τούτο το έθιμο. Ας τα απαριθμήσουμε:
Ο `Aη-Θόδωρος, ο παραδοσιακός προστάτης των κοριτσιών που βρίσκονται σε ώρα γάμου, ο αριθμός της καλοτυχιάς τρία, τα «πρωτοστέφανα» που φέρνουν πάντα γούρι, τα «Μαριά», η επιλογή των οποίων δεν είναι άσχετη με τη λατρεία της Παναγίας, το σιτάρι, που όμοια με το ρύζι θεωρείται απ'το λαό μας πάντα σαν καλοσήμαδο σύμβολο, τα «γράμματα» της εκκλησίας που φέρνουν τη σφραγίδα της θείας επικύρωσης και συνδρομής στο εθιμικό εγχείρημα και τέλος η επίκληση που αποτελεί απαραίτητο και αναφαίρετο συμπλήρωμα κάθε μαντικής πράξης.»
Ρωτώντας μερικές γυναίκες, διαφόρων ηλικιών από κοντινά χωριά, άκουσα τούτο το έθιμο σε διάφορες παραλλαγές. Αλλού το στάρι το έφερνε ο παπάς και το μοίραζε, αλλού οι «πρωτοστέφανες» ή οι νιόπαντρες το κουβαλούσαν μαζί στην εκκλησιά μέσα σε πουγκάκια ή χάρτινα χωνιά να διαβαστεί από τον παπά κι έπειτα το έπαιρναν τα κορίτσια. Οι νεότερες γυναίκες που ρώτησα μου αποκρίθηκαν πως το ζητούσαν από τρεις πρωτοστέφανες Μαρίες -ή ακόμα τρεις οποιεσδήποτε πρωτοστέφανες σε όποιο όνομα κι αν άκουγαν- κι ύστερα το κουβαλούσαν στις τσέπες τους στη λειτουργία για να ευλογηθεί. Αυτή υπήρξε η εξέλιξη του εθίμου στη νεότερη γενιά. Το τραγούδι της επίκλησης ακούγεται με πολλές παραλλαγές. Συνήθως όμως το έλεγαν από τρεις φορές πριν ρίξουν το στάρι κάτω από το μαξιλάρι τους κι επί τρεις συνεχόμενες βραδιές. Μια παλιότερη μαρτυρία αναφέρει πως η επίκληση γινόταν αφού δέναν έναν ζωνάρι στη μέση τους, όπως οι θεριστάδες στη σπορά, και μερικές μάλιστα, κρατώντας συμβολικά, κι ένα δρεπάνι.
 |
| Pierre-Auguste Renoir |
Το έθιμο αυτό ανθούσε σε όλη την Ελλάδα. Χαρακτηριστικά είναι και τα σχετικά αποσπάσματα του λαογράφου Γ.Α. Μέγα («Ελληνικές γιορτές και έθιμα της Λαϊκής λατρείας»):
«Με κόλλυβα των Aγίων Θεοδώρων οι ανύπαντρες κοπέλες ζητούν να προκαλέσουν μαντικό όνειρο: βάζουν 3 ή 9 σπειριά σε άσπρο πανάκι δεμένο με μαύρη κλωστή κάτω απ'το προσκέφαλο και προσκαλούν τη Μοίρα με διάφορους τρόπους. [ ...]
`Aλλη μέθοδος ονειρομαντείας, που συνηθίζεται την ημέρα αυτή, είναι η σπορά σιταριού ή κολλύβων με τρόπο μαγικό και η επίκληση της Μοίρας.
Π.χ. στην Αράχωβα της Παρνασσίδας την Παρασκευή το βράδυ σπίτια πού'χουν Γιάννη ή Θόδωρο κρεμάνε στην πόρτα τους ένα σακουλάκι με στάρι. Τα κορίτσια πάνε σε δύο Θοδωράδες κι ένα Γιάννη και κλέβουν, δήθεν, απ'τα τρία αυτά σπίτια λίγο στάρι. Κατόπιν έρχονται στο σπίτι, σκαλίζουν λίγο το χώμα και σπέρνουν το στάρι. Παίρνουν αμίλητο νερό στο στόμα και το φέρνουν ' στο δρόμο ακούν ονόματα. Με το νερό ποτίζουν το στάρι λέγοντας: 'Σε σπέρνω και σε ποτίζω κι όποιος είναι για νάν τον επάρω να'ρθει να το θερίσουμε μαζί'. Προσέχουν και τι ονείρατα θα ιδούν.
Σε μερικούς τόπους γίνεται το πρωί και συγκέντρωση γυναικών και κοριτσιών για μαντικούς σκοπούς και παρόλο που είναι Σαρακοστή ακολουθούν χοροί και διασκεδάσεις. Έτσι στη Σκύρο ανήμερα των Αγίων Θεοδώρων μαζεύονται τα κορίτσια και κόβουν τ'αρμερόπ'το, χορεύουν, κάνουν μεγάλη διασκέδαση - τ'αρμερόπ'το το κάνουν την παραμονή με αλεύρι και αλάτι κλεμμένα από τρία απίκραντα σπίτια που να έχουν Μαριά ή Γιάννη. Απ'την ίδια ζύμη κάνουν και όλα τα γράμματα του αλφαβήτου, τα ψήνουν κι αυτά πάνω σε κληματσίδες και τα ξαστρίζουν τη νύχτα στο λιακό μαζί με τ'αρμερόπιτο. Τα ψηφιά από τη ζύμη τα σκεπάζουν μ'ένα κόκκινο πανί και καθεμιά χώνει από κάτω το χέρι και παίρνει ένα. Ό,τι γράμμα πιάσει, από κείνο θ'αρχίζει το όνομα εκείνου που θα πάρει. Τα κομμάτια απ'τ'αρμερόπιτο τα βάζουν το βράδυ κάτω απ'το προσκέφαλό τους και μελετούν να δουν, ποιόν θα πάρουν.»
Ένα αντίστοιχο έθιμο καταγράφεται και στο βιβλίο «Κοντά στις ρίζες μας (Λαογραφικά Μαγνησίας)», έκδοση του 11ου δημοτικού Βόλου το 1984:
«Την ημέρα αυτή οι ανύπαντρες κοπέλες έκαναν σε μερικά χωριά τις αρμυροκουλούρες. Αυτές ήταν κουλούρες φτιαγμένες με προζύμι και πολύ αλάτι. Αυτές τις έψηναν και το κάθε κορίτσι έτρωγε από μία ολόκληρη, χωρίς να πιει νερό. Το βράδυ στο όνειρό τους, όποιον δουν να τους δώσει νερό, αυτόν θα πάρουν για άντρα τους.»
Μια ακόμη μέθοδο ονειρομαντίας περιγράφει και ο λαογράφος Κώστας Λιάπης («Ώρες Πηλίου»):
«Στο Ανατολικό Πήλιο φυτρώνει ένα πολύφυλλο κι αρκετά ψηλό μονοετές φυτό που είναι γνωστό με το όνομα «Βεργογιάννης», όνομα που το'δωσε άγνωστο πως και γιατί, η πηλιορείτικη ντοπιολαλιά.
Παραμονιάτικα λοιπόν των Αγίων Θεοδώρων τα κορίτσια του `Aη Δημητρίου (χωριού του Ανατολικού Πηλίου) αφού ζητήσουν και πάρουν από τρία «πρωτοστέφανα» τρεις διαφορετικού χρώματος κλωστές κεντήματος- μία απ'το καθένα- βρίσκουν ένα τέτοιο φυτό και το δένουν, δίχως να το κοιτάζουν και με τις τρεις κλωστές μαζί, διπλαρωμένες σε αλ'σίδι, ενώ σύγκαιρα κάνουν μέσα τους την ευχετική επίκληση στον `Aη Θόδωρο να τους στείλει στον ύπνο τους το σύντροφό τους για να λύσουν μαζί το «Βεργογιάννη»...»
Υ.Γ.:
* Επισήμως δε θεωρούνται Ψυχοσάββατα, παρά μόνο εκείνο πριν την Κυριακή της Απόκρεω κι εκείνο της Πεντηκοστής. Αλλά, όπως ξεκαθαρίζει κι ο κοσμοκαλόγερος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο διήγημά του "Άγια και πεθαμένα":
"...Ἦτο Παρασκευὴ τῆς Α´ ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν, ἡ προτεραία τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου. Τὴν πρωίαν ἐκείνην, εἰς τὴν λειτουργίαν τῶν Προηγιασμένων, προσεφέρετο ἀφθονία κολλύβων εἰς τοὺς ναούς.
Τὰ προσφερόμενα κόλλυβα ἦσαν ὄχι μόνον «πεθαμένα κόλλυβα», εἰς μνήμην τῶν νεκρῶν, ἀλλὰ καὶ ἑορτάσιμα κόλλυβα, πρὸς τιμὴν τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου. Ψυχοσάββατον δὲν εἶναι ἡ ἡμέρα, ἀλλὰ μόνον Σάββατον σαρακοστιανόν, καθ᾽ ὅλα δὲ τὰ Σάββατα ἐν γένει γίνονται μνεῖαι τῶν νεκρῶν μετὰ κολλύβων. Προσέτι, δὲν εἶναι μνήμη «τῶν Ἁγίων Θεοδώρων», ἀλλὰ μόνον τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Τήρωνος, καὶ ὄχι πάλιν ἡ μνήμη αὐτοῦ, ἥτις τελεῖται κατὰ τὴν 17 Φεβρουαρίου, ὅπως ἡ τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στρατηλάτου τῇ 8 τοῦ αὐτοῦ, ἀλλὰ μόνον «Ἀνάμνησις τοῦ διὰ κολλύβων γενομένου θαύματος παρὰ τοῦ Ἁγίου μεγαλομάρτυρος Θεοδώρου τοῦ Τήρωνος», ὅτε ὁ ἀσεβὴς τύραννος Ἰουλιανὸς ὁ Παραβάτης ἠθέλησε νὰ μολύνῃ τοὺς χριστιανούς, κατὰ τὴν πρώτην ἑβδομάδα τῶν Νηστειῶν, διὰ τῶν εἰδωλοθύτων, ἐμφανισθεὶς δὲ ὁ Ἅγιος εἰς τὸν ἐπίσκοπον παρήγγειλε νὰ δώσῃ κόλλυβα εἰς τοὺς πιστοὺς νὰ φάγουν, ἐξηγήσας ἅμα τί εἶναι τὰ κόλλυβα.
Εἰς τὰς μνήμας ὅλων τῶν Ἁγίων προσφέρονται κόλλυβα τιμητικά, ἑορτάσιμα, ἐξαιρέτως δὲ κατὰ τὴν ἑορτὴν ταύτην τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου, εἰς ἀνάμνησιν τοῦ θαύματος. Τὰ κόλλυβα δὲ ταῦτα τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου εἶχον καὶ θαυματουργὸν ἰδιότητα διὰ τὰς κόρας τοῦ λαοῦ. ..."
(βλέπε όλο το διήγημα του Παπαδιαμάντη, εδώ: Άγια και πεθαμένα (τα κόλλυβα του Αγίου Θεοδώρου))
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου