Η Αγία Αγάθη, προστάτιδα του μαστού και της υφάντρας...

Η Αγία Αγάθη έζησε κατά τον 3ο αιώνα, είχε γενέτειρα τη Σικελία και συγκεκριμένα την ελληνική αποικία της Πανόρμου, το σημερινό Παλέρμο. Η οικογένειά της ήταν πλούσια κι ευγενής ενώ η ίδια διακρινόταν για την αρετή της. Ήταν μόλις 15 χρονών όταν ξεκίνησε διωγμός κατά των Χριστιανών κι ο έπαρχος του νησιού Κουϊντιανός την κάλεσε σε απολογία για την πίστη της και θαμπώθηκε από την ομορφιά της. Η απόρριψη που έλαβε από μέρους της τον εξόργισε και την οδήγησε σε μια σειρά απάνθρωπων μαρτυρίων. Μεταξύ, άλλων, για να την εξευτελίσει διέταξε να της ξεριζώσουν το μαστό!

"Προσευχόμενη η Αγία προσπαθούσε να ηρεμήσει από τους πόνους του μαρτυρίου της όταν ξαφνικά το κελλί της φυλακής γέμισε από ουράνιο φως. Τότε αντίκρυσε ένα παιδί που κρατούσε λαμπάδα αναμμένη που φώτιζε όλο τον χώρο. Πίσω του ακολουθούσε ένας ηλικιωμένος άνδρας κρατώντας ένα κιβωτίδιο με πολλά φάρμακα. Όταν όμως της ζήτησε να του δείξει τις πληγές της, εκείνη αρνήθηκε την βοήθειά του. Ο γέροντας αναγκάστηκε να της αποκαλύψει την ταυτότητα και την αποστολή του: ήταν ο Απόστολος Πέτρος συνοδευόμενος από Άγιο Άγγελο και εστάλη κατ’εντολήν του Ιησού Χριστού για να την θεραπεύσει και να την ενισχύσει στον αγώνα της για την κατάκτηση της αιώνιας ζωής. Αμέσως εξαφανίστηκε ενώ η Παρθένος διεπίστωσε ότι θεραπεύτηκαν οι πληγές της και αποκαταστάθηκαν οι μαστοί της. Όχι μόνον αυτά αλλά και τα δεσμά της λύθηκαν…" περιγράφει ο Αρχιμανδρίτης Δημήτριος Καββαδίας ("Η Αγία Παρθενομάρτυς Αγάθη", βλ. και: "Πεμπτουσία")

Το μαρτύριό της την καθιέρωσε ως προστάτιδα πάσας νόσου των μαστών, αλλά και ενέπνευσε σπουδαίους ζωγράφους της Δύσης να το απαθανατίσουν στα έργα τους.

Ο Απόστολος Πέτρος επισκέπτεται την Αγία Αγάθη στη φυλακή- Simon Vouet (1624)

Ο απάνθρωπος έπαρχος, όμως, συνέχισε να τη βασανίζει λόγω της ακλόνητης πίστεώς της, ώσπου, τέλος, διέταξε να τη σύρουν πάνω σε πυρακτωμένα σπασμένα κεραμίδια. Τότε έγινε μεγάλος σεισμός κι άρχισε να εκρήγνυται η Αίτνα κι ο κόσμος θεωρησε το γεγονός ως θεία δίκη, θεία παρέμβαση για τα άδικα μαρτύρια τα οποία υπέμενε....

"... Ήταν ωραιότατη και βασανίστηκε πολύ στο μαρτύριό της. Την τιμούν πολύ οι Καθολικοί και την έχουν προστάτρια από τον κεραυνό και τη φωτιά, προφανώς από το μαρτύριό της, που την έριξαν σε πυρακτωμένο μαγκάλι. Την έχουν ειδική προστάτρια στη Σικελία (την επικαλούνται στις εκρήξεις της Αίτνας) καθώς και στη Μάλτα. Επίσης, στην Επτάνησο, στις ώρες των καταιγίδων, λένε:

Παναγία κι άγι-Αγάθη, βοηθάτε μας!",

 καταγράφει ο Δημήτριος Λουκάτος στα "Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης".

Το μαρτύριο της Αγίας Αγάθης- Μηνολόγιο Βασιλείου Β' (10ος αι.)

Ο Αρχιμανδρίτης Δημήτριος Καββαδίας σημειώνει πως εκτός από "προστάτιδα του μαστού και ιάτειρα των μαστικών παθήσεων [...] και των γυναικών και των τροφών που δεν έχουν γάλα και δεν μπορούν να θηλάσουν τα νεογέννητα βρέφη τους", όπως και της παρθενίας και της νεότητας "καθότι διέθεσε την νεότητά της για την δόξα του Νυμφίου της", θεωρείται επίσης και: "προστάτιδα των καμπανοποιών διότι η καμπάνα έχει το σχήμα του ανεστραμμένου μαστού", "προστάτιδα των χυτευτών μετάλλων, διότι η ροή του λυωμένου χαλκού θυμίζει την ηφαιστειακή λάβα της Αίτνας, την ορμή της οποίας αναχαίτισε η Αγία", "προστάτιδα των σεισμοπαθών, λόγω του σεισμού που έγινε κατά την ώρα του τελευταίου μαρτυρίου της", "προστάτιδα των λιθοξόων, λόγω της επιγραφής στην πλάκα που έβαλε ο Άγγελος στον τάφο της", "προστάτιδα των πυροσβεστών και κατά των πυρκαϊών, λόγω της συνδέσεώς της με τα θαύματα του ηφαιστείου". 

Ακόμη καταγράφει πως η Αγία Αγάθη είναι "είναι προστάτιδα των υφαντών και υφαντριών και των νοσηλευτών και νοσηλευτριών." Υπήρξε μάλιστα "προστάτιδα των συντεχνιών των υφαντριών και ραπτριών της Κωνσταντινουπόλεως επειδή συνδέθηκε το πέπλο της με παράλληλο μύθο με αυτόν της Πηνελόπης (ύφανση-ξήλωμα για να μην παντρευτεί τον Κουϊντιανό). Αυτή η παράδοση στηρίζεται και σε μαρτυρία του 11ου αιώνος που διασώζει ο Μιχαήλ Ψελλός, η οποία ωστόσο δεν διευκρινίζεται αν αφορά στην Αγία ή σε όλες γενικά τις γυναίκες."

Σε τούτη την ιδιότητά της αναφέρεται και ο λαογράφος μας Δημήτριος Λουκάτος ("Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης"):

"Στο Βυζάντιο η αγία Αγάθη είχε μεγάλο ναό, και την ημέρα της μνήμης της γιόρταζαν οι ράπτριες και η συντεχνία τους. Ίσως από παρετυμολογία του Αγάθη- αγκάθι- βελόνα. Μπορεί όμως κι από μόνη τη σκέψη, ότι η αγαθώνυμος αγία ήταν νέα και ωραία κι από πλούσια οικογένεια, όπως θα την ήθελα οι μοδίστρες. (Τιμούσαν στην Κωνσταντινούπολη και την αγία Ευφημία οι ράπτριες.) 

Γινόταν και μια γυναικεία "εορτή" της Αγάθης, που την ανέφερε ο Μιχαήλ Ψελλός (11ος αιώνας) και ήταν, φαίνεται, μυητική των νέων χειροτέχνιδων, διδακτική μαζί και ψυχαγωγική, που έπαιρνε και την ευλογία της Εκκλησίας."

Και, συνεχίζει ο Αρχιμανδρίτης Δημήτριος Καββαδίας:

"Κατά την πρώτη επέτειο του μαρτυρίου της Αγίας, εξερράγη η Αίτνα και απειλούσε την Κατάνη με ολοσχερή καταστροφή. Τότε οι ειδωλολάτρες μαζί με τους χριστιανούς έσπευσαν στον τάφο της Αγίας και αφού αφαίρεσαν το μεταξένιο πέπλο που κάλυπτε το σκήνωμά της, το’βαλαν μπροστά στον ποταμό της λάβας. Το θαύμα ήταν μεγάλο : η λάβα σταμάτησε και το πέπλο παρέμεινε άθικτο. Το ίδιο θαύμα επαναλήφθηκε πολλές φορές και έκτοτε θεωρείται πολιούχος και προστάτης της Κατάνης η Αγία Αγάθη.[...]

Λόγω του θαύματος με το πέπλο της Αγίας αλλά και του μαρμάρινου επιγράμματος στον τάφο της που μιλούσε για «πατρίδος λύτρωσιν» η Αγία έγινε πολιούχος και προστάτιδα της Κατάνης αντικαθιστώντας την τιμή της αρχαίας θεάς Αγάθης, διαδόχου της Περσεφόνης. Σ’αυτό το γεγονός οφείλεται η ανάρτηση ευμεγέθους αγάλματος της Αγίας σε κεντρική πλατεία της Κατάνης όπου φαίνεται να πατά πάνω σε όφι, το φίδι της ειδωλολατρίας. [...] Στην Κατάνη επίσης εκτός από τις 5 Φεβρουαρίου η Αγία τιμάται και στις 17 Αυγούστου (ημέρα επαναφοράς του λειψάνου της από την Κωνσταντινούπολη). Και οι δύο γιορτές είναι λαμπρές [...] Κλήρος και λαός ξεκινούν με τον εκκλησιασμό και ακολουθούν με σεβασμό τις λιτανείες των εικόνων, αγαλμάτων, λειψάνων και κειμηλίων της Αγίας πάνω σε ανθοστόλιστα άρματα [...] Οι νοικοκυρές και οι αρτοποιοί ετοιμάζουν αρτίδια σε σχήμα μαστού που λέγονται «minnuzzi di Sant’Agata» και προσφέρονται στον Καθεδρικό ναό της Αγίας ως τάματα [...]"

Ο Απόστολος Πέτρος θεραπεύει την Αγία Αγάθη- Caravaggio (1614)

Κι αν η αγία Αγάθη τιμάται ιδιαιτέρως στη Σικελία, στην Ελλάδα μας, όπου γενικότερα δεν είναι τόσο γνωστή, λαμβάνει χώρα σπουδαίο πανηγύρι προς τιμήν της έξω από το Αιτωλικό. Αναφέρει ο Δημήτριος Λουκάτος: "Οι Πόντιοι τιμούσαν την αγία Αγάθη, αλλά και στον ελλαδικό χώρο έχουμε μικροκκλήσια (έξω από το Αιτωλικά) και πολλά βαφτιστικά ονόματα. Τον Αύγουστο οι Αιτωλικιώτες βγαίνουν απ'την πόλη τους με παραδοσιακές αναπαραστάσεις αρματωμένοι με πομπή, και πηγαίνουν "στο πανηγύρι της αγι-Αγάθης" (στο ξωκλήσι της) που γίνεται στη γιορτή της Παναγίας (23/8). Μετά τη λειτουργία, χορεύουν τους πατροπαράδοτους χορούς και γυρίζουν αργά στο Αιτωλικό με το δίστιχο:

Σ'αφήνω την καλή νυχτιά,

άγι-Αγάθη μου, γλυκειά!"

φωτογραφία: Βασίλης Αρτίκος- Πανηγύρι Αγίας Αγάθης στο Αιτωλικό

Ο Αρχιμανδρίτης Δημήτριος Καββαδίας μας δίνει μια πιο λεπτομερή περιγραφή:

"Το πανηγύρι αυτό πραγματοποιείται στο ομώνυμο παρεκκλήσιο της Αγίας στα Σταμνά την 23η Αυγούστου όταν εορτάζονται και τα «εννιάμερα» της Παναγίας και σαν έθιμο ανάγεται στα χρόνια της επαναστάσεως του 1821. Κατά την 23η Αυγούστου 1824 όταν η Πελοπόννησος υπέφερε από τον εμφύλιο, ο Μαυροκορδάτος προσπάθησε να προλάβει την εξάπλωση του φαινομένου στην Ρούμελη και άνω, και γι’αυτό κάλεσε σε μυστική συνάντηση στο όρος Ζυγός (θέση Ψηλή Παναγιά, επί των ερειπίων παλαιάς Μονής της Παναγίας) τους οπλαρχηγούς της Βορειοδυτικής Ελλάδος. Τελικά αποφάσισαν συνέλευση που έγινε τον Δεκέμβριο του ιδίου έτους. Όμως επειδή δεν ομονοούσαν και φώναζαν, επικρατούσε σύγχυση. Ξαφνικά έγινε σεισμός που θεωρήθηκε θεϊκή επέμβαση για να μονοιάσουν. Έτσι καθιερώθηκε η ετήσια πανήγυρη εις ανάμνησιν του γεγονότος την 23η Αυγούστου όχι όμως στην Ψηλή Παναγιά επειδή εκεί δεν είχε πρόσβαση όλος ο λαός. Αποφασίστηκε να κτισθεί χαμηλότερα εκκλησάκι στο όνομα της Αγίας Αγάθης που τους έσωσε από τον σεισμό. Έκτοτε γίνεται παραδοσιακό πανηγύρι το οποίο οργανώνουν αρματωμένοι φουστανελλοφόροι και έχει συμμετοχή ανθρώπων από όλο τον νομό όπως και τους γύρω νομούς."

Πανηγύρι Αγίας Αγάθης- Αιτωλικό

Ο Γ.Χ. Κομζιάς στο βιβλίο του  "Το πανηγύρι της Αγι’ – Αγάθης" (πηγή: http://g-komzias.blogspot.com/2008/09/blog-post_30.html), από την άλλη, αναφέρει πως:

"Από πλευράς γένεσής του λογίζεται ως το παλαιότερο και ιστορικότερο, με τη μορφή αυτή, πανηγύρι της Κάτω Αιτωλίας. Σύμφωνα με την παράδοση είναι η συνέχεια ενός άλλο μεγάλου πανηγυριού, αυτό της Ψηλής Παναγιάς, με καθαρά θρησκευτικό χαρακτήρα, του οποίου οι ρίζες χάνονται στην άχλη της ιστορίας και που γινόταν στις 23 Αυγούστου στην ομώνυμη κορυφή του Ζυγού.
Ο ιστορικός χαρακτήρας προστέθηκε στο πανηγύρι το 1835 προκειμένου να τιμηθούν όσοι έπεσαν στον επαναστατικό αγώνα του Αιτωλικού. Για το σκοπό αυτό καθιερώθηκαν αναμνηστικές γιορτές με αρματωμένους στους χώρους εκείνους που διαδραματίστηκαν τα σημαντικότερα γεγονότα της τοπικής ιστορίας. Το γεγονός το οποίο συνδέει τον τόπο με την τέλεση του πανηγυριού έχει σχέση με την πτώση του Αιτωλικού.
Μετά την πτώση του Ντολμά, στις 28 του Φλεβάρη του 1826, και λίγο πριν το Αιτωλικό πέσει στα χέρια του Ιμπραήμ, τα γυναικόπαιδα, για να γλιτώσουν, μεταφέρθηκαν με γαϊτες στη βόρεια πλευρά της λιμνοθάλασσας του Αιτωλικού και εκεί λίγο πιο κάτω από το σημερινό εκκλησάκι της Αγι’ - Αγάθης, προδομένα από τα κλάματα των μωρών έπεσαν στα χέρια των Τούρκων. Σε ανάμνηση, λοιπόν, αυτού του γεγονότος αποφάσισαν μεταξύ των άλλων εκδηλώσεων να ανεβαίνουν και να πανηγυρίζουν και στο σημερινό εκκλησάκι της Αγι’ – Αγάθης, χτισμένο περίπου γύρω στο 1840."

και μας περιγράφει:

" Η ψυχή του πανηγυριού και ο κορμός, γύρω από τον οποίο πλέκεται αυτό, είναι οι αρματωμένοι και οι καβαλαραίοι, που συμμετέχουν στο πανηγύρι κατά παρέες, ολιγομελείς, δηλαδή, και με στρατιωτική πειθαρχία ομάδες, αποτελούμενες από 15 έως 20 άτομα, οργανωμένες σύμφωνα με τα πρότυπα των κλέφτικων ομάδων του ’21. Η κάθε μια έχει τον αρχηγό της, τον καπετάνιο, τον πρώτο μεταξύ των ίσων. Οι αρματωμένοι συμμετέχουν ντυμένοι όπως οι παλιοί κλέφτες κι οι αγωνιστές του ’21. Σφίγγουν στη μέση τη χιονάτη φουστανέλα, φορούν γιλέκο χρυσοκέντητο και βάζουν στο κεφάλι χρυσοκεντημένη σκούφια. Έχουν τσαρούχια με πλουμιστά γαντζούδια, κρεμούν ασημένιες παλάσκες, κιουστέκια και ασημοσουγιές και φέρνουν όπλα: καριοφίλια, κουμπούρες, μαχαίρια και γιαταγάνια. Οι έφιπποι ή καβαλαραίοι, δίνουν ζωντάνια στο πανηγύρι ιππεύοντας περήφανα άλογα. Το πανηγύρι στο Αιτωλικό κορυφώνεται στις 23 Αυγούστου αλλά η προετοιμασία του αρχίζει από το δεκαπενταύγουστο..."

Το πανηγύρι ξεκινά στις 20 Αυγούστου το βράδυ, κορυφώνεται στις 23 και λήγει στις 24, οπότε και:

"Λίγο πριν χωρίσουν δε ξεχνούν να αναφερθούν και στην Αγι’- Αγάθη κι όλοι μαζί τραγουδούν:

Σου αφήνω την καληνυχτιά
Αγι’- Αγάθη μου γλυκιά.
Ρίχνω και μια κουμπουριά.
κάτω τ’ άρματα…."

(Γεωργίου Κομζιά, "Το πανηγύρι της Αγι’ – Αγάθης")

Πανηγύρι Αγίας Αγάθης- Αιτωλικό

Στο Αιτωλικό, εκτός από τούτο το θερινό εορτασμό, φυσικά πανηγυρίζουν και το χειμώνα στις 5 Φεβρουαρίου που τιμάται από την Εκκλησία (και την Ανατολική δική μας, αλλά και τη Δυτική) η μνήμη της, με εσπερινό, αλλά και γλέντια και χορό καθώς και παρέλαση εφίππων. 

Κι ας κλείσουμε με ακόμη μια σχετική σημείωση του Δημήτρη Λουκάτου ("Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη 1985):  

"Για τον ονομαστικό παρατονισμό του Αγάθη, αντί Αγαθή, σημειώνουμε ένα παραδοσιακό σεβαστικό ήθος στη χρησιμοποίηση θεϊκών ή αρετικών ονομάτων, που είχαν οι παλιότεροί μας και απέφευγαν να τα τονίσουν σωστά, φοβούμενοι την "ύβριν". Δεν ήθελαν να κάμουν τον εαυτό τους ίσο με τον Χριστό και έλεγαν Χρίστος.... με το Σταυρό Σταύρος, ούτε τολμούσαν να οικειοποιηθούν την τέλεια αρετή και έλεγαν αντί δίκαιος Δικαίος, αντί άριστος, Αρίστος.... αντί αγαθή, Αγάθη. Οι παλιότεροι πολιτισμοί είχαν ήθος. Οι σύγχρονοι βάζουν το Jesus στα blue-gins."....

Αγία Αγάθη- Antonio de Bellis