"... στις 14 του μήνα, η Εκκλησία γιορτάζει την Ύψωση του Σταυρού. Τ'αληθινού Σταυρού, όπου πάνω σ'αυτόν μαρτύρησε ο Θεάνθρωπος και που τον έδειξε στην Αγία Ελένη, όπως λένε, ο συμπαθητικός και μυρωδάτος βασιλικός. Ο λαός μας λέει πως αυτό το μυροφυτό φύτρωσε εκεί ακριβώς που ήταν ο Τίμιος Σταυρός απ'τις σταλαματιές του Άγιου Αίματος του Χριστού. Άλλοι πιστεύουν πως ο βασιλικός φύτρωσε πάνω στον τάφο του Χριστού.
[...].. την ημέρα αυτή στις εκκλησιές μοιράζεται ο αγιασμένος βασιλικός (το σταυρολούλουδο), που ο λαός μας πιστεύει πως έχει αρκετές θεραπευτικές και θαυματουργικές ικανότητες, γι'αυτό και το φυλάει στο εικονοστάσι για σταυρώματα και ξορκίσματα."
(Βασίλης Λαμνάτος, "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας")
Με τούτο το βασιλικό, οι νοικοκυρές συνηθίζουν να φτιάχνουν το προζύμι της χρονιάς. Εδώ, στα μέρη μας (Πήλιο), το βασιλικό για το προζύμι οι γυναίκες των παίρνουν από το στολισμένο Σταυρό. Αυτόν το βασιλικό, μάλιστα, συχνά τον τοποθετούνε σ'ένα βαζάκι με νερό για να βγάλει ρίζες, ώστε να το φυτέψουνε ξανά κι από το ίδιο τούτο το φυτό να πάνε τα κλωναράκια την επόμενη χρονιά, τέτοια μέρα, στην εκκλησιά. Τα ματσάκια βασιλικών που μοιράζονται μετά το τέλος της λειτουργίας, τα κρατούνε φυλαχτό πάνω στο εικόνισμα.
"... Με το βασιλικό της Υψώσεως του Σταυρού (το σταυρολούλουδο) και με τον αγιασμό της μέρας αυτής φτιάχνουν το νέο προζύμι. Οι τρόποι παρασκευής του και η πίστη στη θαυματουργό δύναμη των ιερών αντικειμένων, φαίνονται στις εξής συνήθειες. Στον Κατάλακκο Λήμνου, "κάθε σπίτι, κάθε νοικοκυρά φέρνει ένα κουμάρ' με νερό στην εκκλησιά ' τ'αφήνουν στη μέση της εκκλησιάς, όπου γίνεται ο αγιασμός, και μετά το παίρνουν. Με τον αγιασμό αυτόν κάνουν το προζύμι της χρονιάς' το κάνουν καινούριο. Το παλιό το σβουν ' το ζυμώνουν όλο την τελευταία βδομάδα."
Εις την Κορώνην "κάνουν ζυμάρι και βάνουν απάνω το κλωνί το βασιλικό που παίρνουν του Σταυρού από την εκκλησά ' ως την άλλη μέρα φουσκώνει και γίνεται προζύμι από μόνο του. Το προζύμι αυτό 40 μέρες δεν το δανείζουν, και το πρώτο ψωμί που θα ζυμώσουν μ'αυτό θα το κάνουν λειτουργιά και θα το μοιράσουν."
(Γ.Α.Μέγας, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας")
Η μέρα, τούτη, όμως, εκτός από μεγάλη γιορτή της Χριστιανοσύνης, αποτελεί και χρονικό σταθμό για τις αγροτικές εργασίες καθώς και κρύβει έθιμα με αρχαίες ρίζες:
"Σε μερικούς μάλιστα τόπους η 14η Σεπτεμβρίου λαμβάνεται ως αρχή και ως τέρμα για τις μισθώσεις των εργατών, των βοσκών κ.τ.λ.. Σταματούν τώρα οι καλοκαιρινές συνήθειες, όπως ο μεσημεριανός ύπνος και το δειλινό γεύμα, που τις έκανε μέχρι τώρα απαραίτητες η μεγάλη καλοκαιρινή μέρα. Κυρίως στην Αίγινα συνηθίζζουν την ημέρα αυτή να κηδεύουν και να θρηνούν τον "Λειδινό" με μιμική παράσταση, που έχει πιθανότατα αρχαία καταγωγή. Άλλοτε ήταν γιορτή γυναικών, αλλά σήμερα προετοιμάζεται από τις γυναίκες και τελείται από τα παιδιά. Με πανιά και άχυρα κατασκευάζουν ανδρική μορφή και την εκθέτουν σαν σε κηδεία ' ανάβουν κεριά και τη μοιρολογούν. Το είδωλο είναι σε φυσικό μέγεθος. Ότι αρχικά η παράσταση δεν αφορούσε το δειλινό, αλλά κάτι πολύ πιο σοβαρό, την εξαφάνιση της βλάστησης και την αναγέννησή της την άνοιξη, όπως και στις ανάλογες εαρινές τελετές, φαίνεται από το ότι το είδωλο έχει ολοφάνερα φαλλική μορφή. Να το μοιρολόγι, που τραγουδούσαν άλλοτε οι γυναίκες κατά τη δημόσια έκθεση του νεκρού:
Λειδινέ μου - Λειδινέ μου,
τσαι κλησαρωμένε μου.
Όπου σε κλησαρώσανε με την ψιλή κλησάρα
τσαι όπου σε περνούσανε αφ' την Αγιά Βαρβάρα
Λειδινέ μου - Λειδινέ μου!
Φεύγεις, πάεις Λειδινέ μου, τσ' εμάς αφήνεις κρύους,
πεινασμένους, διψασμένους τσ' όχι λίγο μαραμένους.
Λειδινέ μου - Λειδινέ μου!
Πάλι θα ρθεις Λειδινέ μου, με του Μάρτη τις δροσιές,
Με τ' Απρίλη τα λουλούδια τσαί του Μάη τις δουλειές.
Λειδινέ μου - Λειδινέ μου.
Ήρθ' η ώρα να μας φύγεις, πάαινε εις το καλό,
τσαι με το καλό να έρθεις τσ' όλους να μας βρεις γερούς.
Λειδινέ μου - Λειδινέ μου τσαι κλησαρωμένε μου."
(Γ.Α.Μέγας, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας") 
Το έθιμο τούτο, αναβιώνεται σήμερα στην Αίγινα, και όπως μας πληροφορεί η ιστοσελίδα του νησιού:
«Ο Λειδινός είναι ένα φθινοπωρινό αγροτικό, φαλλικό έθιμο, με συμβολικό χαρακτήρα και διάχυτο το περίφημο σατιρικό πνεύμα του Διονύσου, που από αρχαιοτάτων χρονών μέχρι και σήμερα αναβιώνει στην Κυψέλη της Αίγινας. Ημέρα αναβίωσης του εθίμου ήταν η 14η Σεπτέμβρη, ημέρα της ανύψωσης του τιμίου Σταυρού. Αυτή λοιπόν ήταν σπουδαία ημέρα για του Αιγινήτες, γιατί συμβόλιζε το τέλος των εαρινών και θερινών εργασιών, την αρχή των φθινοπωρινών και χειμερινών καθώς και την παύση διαφόρων συνηθειών τους. Μια από όλες τις συνήθειες ήταν το Λειδινό. Το Λειδινό ή Δειλινό κατά το Αιγινήτικο γλωσσικό ιδίωμα ήταν ένα μικρό γεύμα που έπαιρναν οι Αιγινήτες κατά το δείλι. Ήταν λιτό και περιλάμβανε λίγο τυρί ή ελιές, σκόρδο, κουλούρες κρίθινες και κρασί ρετσίνα. Αυτό το μικρό γεύμα που ήταν απαραίτητο ειδικά για τους εργάτες, άρχιζε από τα μέσα Μαρτίου και έπαυε στις 14 Σεπτεμβρίου. Όταν λοιπόν έπαυε έπρεπε να τελεστή κάτι σαν να επρόκειτο περί θανάτου κάποιου έμψυχου όντος, που να παριστάνει και να εικονίζει τον πραγματικό θάνατο. Έτσι οι γυναίκες του χωριού μαζεύονταν, κατασκεύαζαν ένα ανδρικό ομοίωμα που το παρουσιαστικό του έδειχνε ένα νέο της αγροτιάς με ντρίλινα ρούχα που τα γέμιζαν με άχυρο, το οποίο συμβόλιζε την εποχή της συγκομιδής. Το κεφάλι του το σχημάτιζαν μα Αιγινήτικο κανάτι και το ζωγράφιζαν με κάρβουνο για να παραστήσουν το στόμα, μύτη, μάτια κλπ. Τον στόλιζαν με στάχια, βασιλικούς και άλλα λουλούδια. Του φορούσαν τραγιάσκα. Απαραιτήτως του έβαζαν γεννητικά όργανα (ένα γουδοχέρι με δύο μικρά ρόδια) ως ένδειξη της διαιώνισης και αναπαραγωγής της ζωικής και φυτικής ύπαρξης. Τον ξάπλωναν σε ένα τραπέζι. Γύρω του έβαζαν διάφορα αφιερώματα. Φυτρωμένα αράκια, στάρι και φακές που συμβόλιζαν τους κήπους του Άδωνη. Αγροτικά εργαλεία, δρεπάνια, καλάθια και καλάμια που συμβόλιζαν τις λαμπάδες που άναβαν στους νεκρούς. Γύρω από το τραπέζι και εν χορώ οι γυναίκες, μοιρολογούσαν με το εξής τραγούδι: [βλ.παραπάνω] Μετά το θρήνο έβαζαν τον νεκρό πάνω σε μία πόρτα στολισμένη με λουλούδια, ιδίως δειλινά και πήγαιναν να τον θάψουν. Σχηματίζονταν μια πομπή, ιδίως από παιδιά που κρατούσαν λουλούδια, κλαδιά από φοίνικες και σημαίες πάνω σε κοντάρια, τα μαντήλια των γυναικών και τραγουδούσαν το ίδιο τραγούδι. Στη συνέχεια πήγαιναν τον νεκρό Λειδινό και τον έθαβαν σε ένα λάκκο και έπαιρναν το ομοίωμα του νεκρού. Τότε έτρεχαν και φώναζαν «Αναστήθηκε ο Λειδινός». Το βράδυ μοίραζαν το στάρι, κρίθινες κουλούρες, κρασί, ρετσίνα και πολλούς άλλους μεζέδες και όλο το χωριό άρχιζε τον χορό και το τραγούδι με τα παλιά τραγούδια της Αίγινας. Το έθιμο σταμάτησε στην Κυψέλη όπου γινόταν με τον πόλεμο του 1940. Μεταπολεμικά πρωτεργάτρια της αναπαραστάσεως του εθίμου ήταν η Ασπασία Γκίκα και μάλιστα το ομοίωμα του Λειδινού είχε έντονο φαλλικό χαρακτήρα. Η Κοινοτική αρχή επανέφερε από το 1994 την αναβίωση του εθίμου, σε συνεργασία με τον Μορφωτικό Πολιτιστικό Σύλλογο Κυψέλης.»
(http://www.aeginaportal.gr/content/view/357/31/lang,el/)
Αλλά έθιμα της μέρας αυτής, που σχετίζονται με τη σπορά και τις αγροτικές εργασίες, συναντάμε σε όλη την Ελλάδα:
"Η ιερότητα της μέρας συντελεί, ώστε να γίνονται τότε οι προετοιμασίες για τη σπορά που πλησιάζει, και κυρίως η ευλόγηση του προορισμένου γι'αυτήν εκλεκτού σπόρου. Για τον σκοπό αυτό στέλνουν στην εκκλησία πολυσπόριο, μείγμα απ'όλα τα είδη των σπόρων, για να λειτουργηθούν και να ευλογηθούν. Αναφέρω μερικά παραδείγματα. Στους Γαλανάδες της Νάξου την ημέρα αυτή "κάθε γεωργός θα βάλει σε μια πετσέτα λίγο κριθάρι, λίγα φασόλια, κουκιά και ό,τι άλλο έχει, για να σπείρει, και τα πάει στην εκκλησιά κι αφήνει την πετσέτα του δεξιά της Αγίας Θύρας ' εκεί σχηματίζεται σωρός ολόκληρος, τον οποίον ο ιερεύς ευλογεί μετά το τέλος της λειτουργίας. Καθένας κατόπιν παίρνει την πετσέτα του με το λειτρουημένο σπόρο. Όταν πρόκειται να σπείρει, ο γεωργός θα βάλει μέσα στο δισάκι του, που περιέχει τον σπόρο, που θα σπείρει, και λίγο λιτρουημένο σπόρο, λέγων: Έλα Χριστέ μου και Παναγιά μου, η ώρα η καλή."
Στα Κλουτσινοχώρια Καλαβρύτων "πάνε πολυσπόρι στην εκκλησιά, δηλαδή ένα σπυρί από όλους τους καρπούς (σιτάρι, κριθάρι, φασόλια κ.λ.π.) μέσα σ'ένα μαντίλι, το οποίο θέτουν κατά την λειτουργίαν υπό υην Αγίαν Τράπεζαν ' επανερχόμενοι ρίπτουν το καθέν εις τον σωρόν του."
Στη Σκύρο "βράζουν κόλλυβα για την υγεία των παιδιών τους. Τα παιδιά, παίρνει καθένα τη χαδούλα του (ταψάκι μπακιρένιο βαθουλό) και την πάει μονάχο του στην εκκλησιά, στον Εσπερινό."
Στην Επίδαυρο "το σιτάρι, που θα ευλογήσει ο παπάς το πρωί του Σταυρού στην Εκκλησία, είναι από το "σταυρό", δηλαδή από την τελευταία χεράδα, που κόψανε το θέρο στο χωράφι."
Η τελευταία αυτή είδηση μας επαναφέρει στα αγροτικά έθιμα του καλοκαιριού. Υπάρχει δηλαδή η συνήθεια - και είναι σχεδόν πανελλήνια- από το τελευταίο δεμάτι στάχυα, όταν θερίζουν, να πλέκουν με τέχνη μια ωραία δέσμη, που ονομάζεται από το σχήμα της "χτένι", "ψαθί" ή "σταυρός". Την κρεμούν έπειτα στο εικονοστάσι του σπιτιού ή στο μεγάλο δοκάρι του (τον μεσιά) ως ΄"αγιωτικό" (σαν να έχει δηλαδή θρησκευτικό χαρακτήρα). Όταν έρθει ο καιρός της σποράς, τότε τους κόκκους του σιταριού της δέσμης αυτής, που έχουν ήδη ευλογηθεί την ημέρα της Υψώσεως του Σταυρού στην εκκλησία, τους ανακατεύουν με τον σπόρο."
(Γ.Α.Μέγας, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας")
Ένα επιπλέον έθιμο που συναντάμε στα λαογραφικά Παξών, μας πληροφορεί πως:
"Του Σταυρού (14 Σεπτ.) παλαιότερα, εκοπανίζανε ελιές στο γουδί και κάνανε λάδι κι ανάβανε το καντήλι. Αν δεν επέφτανε, εμαδούσανε.
"Όσες ελιές μάσεις, ως τα Χριστούγεννα, είναι ήυρεμα. Καλό κάνουν αυτές που πέφτουν, δυναμώνουν οι άλλες και επίτηδες, για ν'ανάψουνε το καντήλι. Τις βάζουν μέσα στη σκάφη με θερμό, για να μαζέψουν το απάνω λάδι, νά'ναι καθαρό"."
(Δημήτριος Λουκάτος, "Λαογραφικά σύμμεικτα Παξών")
Τέλος:
"Από τη μέρα αυτή και οι ναυτικοί σταματούν τα μακρινά ταξίδια, όπως συμβουλεύει και η κοινή παροιμία: Του Σταυρού σταύρωνε και δένε ή του Σταυρού κοίτα και τ'άι-Γεωργιού ξεκοίτα. Άλλη παροιμία λέγει: Του Σταυρού σταύρωνε και σπέρνε.
Ήδη από την παραμονή επιτρέπεται η είσοδος των παιδιών στ'αμπέλια και στους κήπους, όπως και των βοσκημάτων στους θερισμένους αγρούς. Και προς το βράδυ ανάβονται φωτιές με τις σησαμιές και άλλα χόρτα (κάψαλοι), τις οποίες πηδούν."
(Γ.Α.Μέγας, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας")
(*ασπρόμαυρες φωτογραφίες από βιβλίο Γ.Α.Μέγα)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου