Χριστόψωμο κι άλλα χριστουγεννιάτικα...

Τόσα χρόνια στο χωριό, ποτέ δεν άκουσα κανέναν να φτιάχνει Χριστόψωμο. Και εμείς που φτιάχνουμε τα τελευταία χρόνια, δεν ακολουθούμε κάποια τοπική συνταγή, απλά ζυμώνουμε ένα ψωμάκι μ'ένα σταυρό στη μέση και λίγα κεντίδια, έτσι λίγο πιο στολισμένο και ξεχωριστό για το ιδιαίτερο της μέρας. Πριν λίγες μέρες, όμως, καθώς έλαβα ένα μέιλ από μια αναγνώστρια με καταγωγή από το Πήλιο της οποίας η μητέρα θυμόταν τη γιαγιά της να φτιάχνει τέτοιο ψωμί, αλλά δεν γνώριζε πώς τό'φτιαχνε και μου ζητούσε αν μπορώ να ανεβάσω τη συνταγή και τα σχετικά έθιμα, μπήκα στην πρίζα κι άρχισα παντού να ρωτώ για να μάθω ποιός μπορεί να'φτιάχνει ή έστω νά'φτιαχνε εδώ Χριστόψωμο. Και πού δε ρώτησα κι η απάντηση ήταν η ίδια αρνητική, "Δε φτιάχναμε εδώ τέτοιο πράγμα, μοναχά "κ'λούρα" αγιοβασιλιάτικη". Όσοι θυμόνταν τέτοιο ψωμί είχαν γονιούς με καταγωγή από τον κάμπο κι όχι πηλιορείτικες ρίζες. Μοναχά ο επίτροπος μού'πε πως, ναι, όταν ήταν μικρό παιδί και δούλευε σε φούρνο, ψήναν Χριστόψωμα, και μάλιστα εφτάζυμα, με προζύμι από ρεβύθια, και στη μέση του ψωμιού μπήγαν ένα ολόκληρο καρύδι (με το τσόφλι του), αλλά άλλες λεπτομέρειες δε γνώριζε να μου πει. Ρώτα-ρώτα, βρέθηκε μια γυναίκα να τον επιβεβαιώσει. "Ναι, η γιαγιά μου έλεγε πως φτιάχνανε. Εγώ δε δοκίμασα ποτέ." Όσο για τη συνταγή επέμενε πως ήταν ίδια με την παλιά της "βασ'λόκ'λουρας", δηλαδή ψωμί εφτάζυμο με προσθήκη μιας μυτίτσας ζάχαρης, κανέλλας και χυμό πορτοκαλιού, στολισμένο με κεντίδια στο ζυμάρι κι ένα σταυρό στη μέση. Κάτι παραπάνω δεν κατόρθωσα να πληροφορηθώ. Μοναχά, προχθές, σ'ένα παμπάλαιο μπακάλικο σε γειτονικό χωριό όπου στοιβάζαμε κάτι τσιπουράκια παραδοσιακά, ένας παππούς θυμήθηκε πως έφτιαχνε η μάνα του και, μάλιστα, μια γειτόνισσά του, εξακολουθεί να φτιάχνει και σήμερα. Άλλη μια επιβεβαίωση, λοιπόν, καθώς μού 'κανε εντύπωση πως γινόταν ένα τέτοιο σημαντικό και πανελλήνιο έθιμο, να μην έχει αφήσει καθόλου αναμνήσεις εδώ, στα χωριά μας...

Η συνταγή για το εφτάζυμο ψωμί είναι από το βιβλίο του Νίκου και της Μαρίας Ψιλάκη, "Το ψωμί των Ελλήνων":

Αυτό περί εφτάζυμου άρτου, που συνήθως αποτελεί εορταστικό ψωμί. Αλλά, δεν είναι κι απαραίτητο το ψωμί των Χριστουγέννων νά'ναι εφτάζυμο.

Γράφουν ο Νίκος κι η Μαρία Ψιλάκη στον "Άρτο των Ελλήνων":

"Η θέση του άρτου στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι είναι κυρίαρχη! Το ψωμί των Χριστουγέννων απηχεί την ιδιαιτερότητα της μεγάλης εορτής και αντανακλά την αγωνία των ανθρώπων για το μέλλον, προσπαθώντας με τη γλώσσα των συμβόλων να επηρεάσει τα πράγματα και να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για καλή σοδειά, υγεία και ευημερία. Η συνήθεια φαίνεται να ε΄ναι πανάρχαια. Το Χριστουγεννιάτικο ψωμί έχει τις ρίζες του στους ειδικούς εορταστικούς άρτους των αρχαίων."

Επιπλέον, παραθέτουν ένα ενδιαφέρον απόσπασμα από τα "Γεωργικά της Ρούμελης" του μεγάλου λαογράφου μας Δημητρίου Λουκόπουλου, σχετικά με την τελετουργική κοπή:

"Ο Δημ.Λουκόπουλος μας άφησε μια πολύτιμη περιγραφή της τελετουργικής κοπής του Χριστόψωμου στη Ρούμελη. Ο παπάς περνά από τα σπίτια και "σηκώνει το ύψωμα" (ένα πιάτο που έχει μέσα σιτάρι άβραστο και πρόσφορο...). Πιάνουν όλοι οι σπιτικοί μαζί το πιάτο και με τον παπά το υψώνουν.. "Μετά ο παπάς παίρνει το χριστόψωμο... το βάζει στο κεφάλι του και πιέζει και το σπάζει στα δύο. Αν το μεγαλύτερο κομμάτι πέσει κατά το δεξί του χέρι, μαντεύει πως εκείνον τον χρόνο θα γίνουν πιο πολλά σιτάρια, αν πέσει κατά το αριστερό χέρι λέει πως θα γίνουν πιο πολλά καλαμπόκια.""

Και συνεχίζουν:"Στη Μικρά Ασία, σύμφωνα με τις πολύτιμες πληροφορίες που μας άφησε η Μαρία Λιουδάκη το 1938, έβαζαν το Σταυροψώμι πάνω στο τραπέζι κατά το βράδυ της παραμονής. "Πάνω του κάρφωναν ένα κλαδί ελιάς και στο κλαδί περνούσαν σύκα, μήλα και πορτοκάλια. Έκαναν γύρω-γύρω το τραπέζι, το σήκωναν κι έλεγαν: Χριστός γεννάται, χαρά στον κόσμο, Κέρας τραπέζια, Παναγιάς τραπέζια." (Δ.Λουκάτου, "Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών").

Στη Ζάκυνθο "όταν βράδιαζε, πριν από το δείπνο, όλη η οικογένεια μαζευόταν γύρω απ'τη γωνιά όπου θα γινόταν η ιεροτελεστία. Δυο ξύλα τοποθετημένα σταυρωτά έκαιγαν τη στιγμή που ο πατέρας, ο Μέγας Τελετάρχης, έφερνε με θρησκευτική ευλάβεια την κουλούρα πάνω απ'τη γωνιά. Ολα τα μέλη της οικογένειας έπιαναν την κουλούρα. Ο πατέρας τότε έπαιρνε ένα μπουκάλάκι λάδι κι έχυνε λίγο από την τρύπα της κουλούρας σιγοψάλλοντας: η γέννησή σου Χριστέ ο Θεός... Έπειτα έπαιρνε ένα μποτιλάκι με κρασί κι έχυνε κι απ'αυτό κάνοντας όμοια σπονδή. Όταν πια τελειώνε η ιεροτελεστία, η κουλούρα μετεφέρετο στην τραπεζαρία όπου κοβόταν σε κομμάτια. Πρώτο έβγαιενε το κομμάτι του Χριστού, δεύτερο του φτωχού..." (Κ.Κασιροφύλα, "Η Ζακυνθινή κουλούρα"). Την ώρα που ρίχνει το κρασί και το λάδι από την τρύπα της κουλούρας εύχεται: "όσο νερό έχει η θάλασσα, τόσο κρασί και λάδι στο σπίτι μας" (Κ.Καραπατάκη, 'Το Δωδεκαήμερο")......" 

Τα σχετικά έθιμα πλήθος, γεμίζουν σελίδες ολάκερες...

Εξίσου μεγάλη ποικιλία υπάρχει στον τρόπο παρασκευής. Εγώ θα αρκεστώ να παραθέσω μια συνταγή (από το ίδιο βιβλίο), η οποία μου ταιριάζει με τα λίγα στοιχεία που έχω για το Χριστόψωμο που φτιάχναν (όσοι φτιάχναν) στα μέρη μας:

φώτο: "Το ψωμί των Ελλήνων", Νίκου & Μαρίας Ψιλάκη

χμ.. κι ένα Χριστόψωμο πιο "λαϊκό" κι όχι με πλούσια "κεντίδια" που απεικονίζει τον "τζομπάνο με το σκύλο του, τα αρνιά και τα πρόβατα" (Σιάτιστα):

φώτο: "Το ψωμί των Ελλήνων", Νίκου & Μαρίας Ψιλάκη

Και θα κλείσω με τα κάλαντα που μου τραγούδησε σήμερα το πρωί η μικρή της κουμπάρας μου, διαφορετικά από το "Καλην ημέραν άρχοντες.." πού'παν τα υπόλοιπα παιδάκια. Μα, μ'άρεσαν πάρα πολύ!!!

"Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου

για βγείτε, δείτε , μάθετε πως ο Χριστός γεννάται

γεννάται κι ανασταίνεται με μέλι και με γάλα

το μέλι τρώνε οι άρχοντες, το γάλα οι αφεντάδες

και το μελισσοβότανο να νίβονται οι κυράδες

Εμείς εδώ δεν ήρθαμε να φάμε και να πιούμε

παρά σας αγαπούσαμε κι ήρθαμε να σας δούμε!"

Καλά Χριστούγεννα σε όλους!

Υ.Γ. Να περάσω, έστω και τώρα, και το δικό μας λιτό φετινό Χριστόψωμο..