Παραδόσεις κι έθιμα της Αγίας Παρασκευής

Η αλήθεια είναι ότι όλα αυτά τα χρόνια που γράφω εδώ, έχω παραμελήσει λίγο τις παραδόσεις των μηνών του καλοκαιριού και μαζί μ'αυτές τα έθιμα των εορτάσιμων ημερών των "καλοκαιρινών" αγίων... Της Αγίας Παρασκευής, λοιπόν, αύριο, 26 Ιουλίου, που τη μνήμη της τη γιορτάζουν με μπόλικα πανηγύρια εδώ στα χωριά του Πηλίου, αλλά και γενικότερα σε όλη την Ελλάδα κι ιδιαίτερα την ηπειρωτική. Το καλοκαίρι έχει μπει για τα καλά, κόσμος και κοσμάκης έχει μαζευτεί στα χωριά κι έτσι τα πανηγύρια της είναι απ'τα πιο ζωντανά και λαοφιλή στα μέρη μας (βέβαια φέτος με την χμ... κρίση.. πολλές αλλαγές βλέπουν τα μάτια μου στα πανηγύρια.. σαν να θέλουν να "μας τα φάνε" κι αυτά.. -άσε που πληθαίνουν οι "καρφωτές" στην αστυνομία για..χμ.. "διατάραξη κοινής ησυχίας"! μιας κι "ενοχλούνε" κάποιους παραθεριστάς που φτιάξανε "σπιτάκι" στο χωριό νομίζοντας πως πρόκειται για βίλα σε προάστιο... αν είναι δυνατόν! - άλλα, άντε να δούμε...).

 
Η Αγία Παρασκευή θεωρείται η κατεξοχήν προστάτισσα των οφθαλμών. Κι όπως, έριξα μια ματιά στο βίο της, διαπίστωσα ότι ένα απ'τα βασανιστήρια που της έκανε ο Αντωνίνος, αυτοκράτωρ τότε της Ρώμης (η Αγία Παρασκευή γεννήθηκε το 117μ.Χ. στη Ρώμη από Έλληνες γονείς) ήταν να τη βράσει σ'ένα καζάνι με πίσσα και λάδι (πού τα βρίσκαν;!). Επειδή, λοιπόν, η Παρασκευή παρέμενε αλώβητη ο αυτοκράτωρ (άλλος εξυπνάκιας κι αυτός!) την προέτρεψε να του ρίξει πίσσα απάνω του να δει αν εκείνος θα καεί. Φυσικά και κάηκε, και μάλιστα τυφλώθηκε. Τότε πίστεψε στην αγιότητά της και της ζήτησε να τον βαφτίσει Χριστιανό. Εκείνη όχι μόνο τον βάφτισε, αλλά κατάφερε να θεραπεύσει και την όρασή του. Αυτά αναφέρει ο βίος της, εξ ου και η παράδοση πως θεραπεύει τα μάτια...

Σχετικά με αυτήν την παράδοση αναφέρουν και στη Μυτιλήνη ("Οι δώδεκα μήνες, τα λαογραφικά", Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος"):

"Την Αγία Παρασκευή την είχαν πιάσει οι Οβριοί, γιατί πίστευε στο Χριστό. Τη βασανίζανε με πολλά μαρτύρια για να της γυρίσουν τα μυαλά, μα κείνη τα υπόμενε όλα και δεν πάθαινε τίποτα. Τότε ο βασιλιάς πρόσταξε να τη ρίξουν μέσα σ'ένα καζάνι πού'βραζε πίσσα για να πεθάνει. Η Αγία Παρασκευή πρόφταξε κι έκανε το σταυρό της κι εκείνη την ώρα πού'πεσε μες στην πίσσα, πέταξε ένας χόχλος και μπήκε στου βασιλιά το μάτι και στραβώθηκε. Τότε ο βασιλιάς φώναξε "σώσε με αγία Παρασκευή". Και μεμιάς πετάχτηκε έξω η αγία Παρασκευή ζωντανή, σταύρωσε τα μάτια του βασιλιά και τον έγιανε. Από τότε ο βασιλιάς της έδωσε την άδεια να γυρίζει και να γιατρεύει τον κόσμο. Και μ'ένα σταυρό στο χέρι γύριζε η Αγία Παρασκευή χρόνια, ίσαμε που γέρασε, και γιάτρευε τον κόσμο." 

 

Μας ταξιδεύει ο λαογράφος μας Βασίλης Λαμνάτος ("Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαούς μας") με την πένα του:

"Την ημέρα της γιορτής της Αγίας Παρασκευής γίνονται λαϊκά πανηγύρια σε πολλά διαμερίσματα της χώρας μας, όπου αναζωογονούνται οι παλιές συνήθειες και συνεχίζεται η παραδοσιακή πορεία των λαϊκών μας χορών και τραγουδιών. Εκεί μαζεύονται στις εκκλησιές της Αγίας, απ'την παραμονής της γιορτής, άνθρωποι λατρευτές, που κατοικούν πιο μακριά απ'τους κοντινούς, κι αισθάνονται πραγματικά ιερό το προσκύνημα κι ανάγκη τη λατρεία της βασανισμένης Αγίας. Συγκεντρώνονται, κάθονται, κουβεντιάζουν διάφορα, προσκυνούν, λειτουργούνται κι ύστερα κοιμούνται λίγο. Το πρωί να, φτάνουν κι άλλοι πολλοί απ'τα γειτονικά χωριά κι όλοι ανταμώνονται μπροστά στις πόρτες των εκκλησιών και μοναστηριών. Μαζί τους κουβαλούν και τα "τάματα"' αρνιά, κατσίκια, κότες, γουρούνια και καμιά βολά και μουλάρια ή άλογα, βόδια, ανάλογα με το τάξιμο τ'ανθρώπου και το ευεργέτημα της Αγίας Παρασκευής, για τη θεραπεία, το γλιτωμό και την ανάρρωσή του. Θα ιδείς ακόμα και ξυπόλητους νά'ρχονται όσοι δεν έχουν ανταλλάγματα και δωσίματα για την Αγία.

Για την Αγία Παρασκευή οι τσοπάνηδες λένε πως την ημέρα της γιορτής της βλέπουν ασπροφορεμένες κοπέλες να τρέχουν μέσα στα λόγγα, χαρούμενες και γελαστές με την Αγία στη μέση, που ξεχωρίζει και λάμπει απ'όλες σαν αληθινό αστέρι, γιομάτη θεϊκή ομορφιά και παραδεισένια όψη. Πολλοί τσοπάνηδες στη Ρούμελη και στο Μωριά μολογάνε πως την έχουν δει και μοναχή της να γυρίζει στους λόγγους την ημέρα της γιορτής της, ασπροντυμένη με φωτοστέφανο στο κεφάλι." Ο Γεώργιος Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας"), μάλιστα, καταγράφει κι άλλα έθιμα, με ρίζες αρχέγονες, που είχαν υιοθετηθεί κατά τη μέρα του εορτασμού της αγίας. Συγκεκριμένα: "Ακόμη η θυσία πετεινού κοντά στο αγίασμα της Αγίας στην Αγχίαλο αποτελεί υπόλειμμα της αρχαίας λατρείας.[...] Και οι κάτοικοι της Αγχιάλου "όσοι είχανε άρρωστο τον πήγαιναν στην Αλικαριά, στο αγίασμα της αγίας Παρασκευής, έσκαφταν λάκκο, τον έκαιγαν με ξύλα για να ζεσταθεί, έβαζαν μέσα τον άρρωστο ντυλιγμένο με πάπλωμα για να ιδρώσει κι έσφαζαν ταυτόχρονα πετεινό" (Λαογρ.ΙΓ'112,49). Είναι γνωστό, ότι όσοι προσφεύγανε τον παλιό καιρό στα Ασκληπιεία θυσίαζαν στον Ασκληπιό πετεινό."
Επιπλέον, αναφέρει: "Η αφοσίωση τέλος στην Αγία φτάνει ορισμένες φορές ως την έκσταση ή τον ενθουσιασμό και είναι γνωστή ως "τρέλα του Βαθυού" η κατάσταση της θεοληψίας, στην οποία περιέρχονται γυναίκες του χωριού Βαθύ της Κυζίκου την ημέρα αυτή' :"πιάνονταν απ'τις εικόνες στο τέμπλο και χτυπιώνταν στο κεφάλι, στο στηθος ξεμαλλιάρες κι έλεγαν: Σώσε μας, αγία Παρασκευή. Ήμαρτον, σώσε μας! Έτσι τις έπιανεν η τρέλα, έπαιρναν τις εικόνες και αρκουδώντας, σαν τα μικρά παιδιά, τριγύριζαν στο χωριό, πήγαιναν και σ'άλλα χωριά αρκουδώντας."

 
Ακόμη, ο Δημήτριος Λουκάτος ("Τα καλοκαιρινά"), μας πληροφορεί πως σε πολλές νεοελληνικές παραδόσεις η Αγία Παρασκευή παρουσιάζεται και ως δρακοντοκτόνος, και μας μεταφέρει μια από αυτές: "Αφηγούνται π.χ. στην Ήπειρο, ότι σ'ένα πανηγύρι κάποτε, εκεί που χόρευαν τα παλικάρια με τις κοπέλες, βγήκε ξαφνικά ένας δράκος (δράκοντας;) κι άρπαξε την πιο όμορφη κόρη. Αυτό ξανάγινε και τον επόμενο χρόνο, κι οι χωριανοί είπαν να σταματήσουν τα πανηγύρια. Παρουσιάστηκε όμως στον ύπνο τους η αγία Παρασκευή και τους έδωσε θάρρος. Έκαμαν το πανηγύρι κι ήρθε η ίδια η Αγία και πιάστηκε στο χορό, με τις άλλες κοπέλες. Και την ώρα που πλησίαζε ο δράκος πήδησε κατά πάνω του, τον κυνήγησε και τον επέτρωσε. (Δείχνουν στα Τζουμέρκα, προς την Άρτα, μια σπηλιά, που λέγεται Δρακότρυπα, απ'όπου στάζει αγίασμα, κι έχουν χτίσει πλάι της εκκλησία της Αγ.Παρασκευής). Η παράδοση δεν είναι άσχετη με το συναξάρι της αγίας (που κι εκείνο επηρεάστηκε από τους παλιούς ελληνικούς θρύλους), ότι την έστειλαν οι διώκτες της έξω από την πόλη να την καταβροχθίσει δράκοντας, αλλά εκείνη άφοβη, και με μόνο όπλο το σημείο του σταυρού, τον έσκασε."

 
Από ορισμένους, όμως, θεωρείται και σκληρή τιμωρός, η Αγία Παρασκευή, για όσους δεν τιμούν την εορτή της. Σ'αυτές τις παραδόσεις υπάρχει και μια σύνδεση ή και σύγχυση με την ημέρα Παρασκευή (ή και τη Μεγάλη Παρασκευή της Μεγαλοβδομάδος), αλλά και με τη νύχτα της Πέμπτης προς ξημέρωμα Παρασκευής. Τέτοιες παραδόσεις μας διασώζει ο Νικόλαος Πολίτης ("Παραδόσεις"):

Και, τέλος, να κλείσω με μια παράδοση σε εντελώς διαφορετικό κλίμα (έτσι, να πιάσουμε κάτι πιο χαρωπό!- α! και ετοιμότητα καθώς και προσοχή στο τι ευχόμαστε.. γιατί τα ουράνια δεν πολυπεριμένουνε!.. πόσο μάλλον τώρα, που οι ρυθμοί φτάνουν ταχύτητα φωτός...Προγραμματίστε ευχές, λοιπόν, για απόψε! Όλοι μ'ένα στόμα.. μπας και φύγει η λέρα που μας έζωσε!!!):

Υ.Γ. Τέλος, να προσθέσω κι ένα απόσπασμα για τα Άβδηρα της Ξάνθης που βρήκα εδώ:
http://www.empros.xan.gr/index.php?pg=2&id=370652:

"«Και το καπνό μ' να καίγιτι εγώ την Αγιά Παρασκευή θα τιν γιουρτάσου» ...
έλεγαν οι παλιοί Αβδηρίτες και το «Ε» επιχειρεί μια «βουτιά» στο χρόνο με ξεναγό τη δήμαρχο των Αβδήρων κα Εύα Τσακίρη, η οποία μας καταθέτει τις δικές της θύμησες από το Πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής όταν ήταν παιδί: «Οι Αβδηρίτες δούλευαν όλες τις ημέρες και όλες τις γιορτές εκτός από τη Μεγάλη Παρασκευή και το τριήμερο της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Παντελεήμονος. Είχαν καπνά και έπρεπε να τα μαζέψουν σε ορισμένο χρόνο».

Όλο το χωριό μετανάστευε στη θάλασσα.
Από την Παραμονή ετοιμάζονταν τα κάρα με το συργκί ( βοϊδάμαξες που στα κανάτια του έβαζαν ξύλα λυγαριάς το σκέπαζαν με ύφασμα και έφτιαχναν μια αυτοσχέδια τέντα). Οι νοικοκυρές έπλεναν τα σεντόνια τους, με τη θολοστάχτη στο καζάνι, για να είναι καθαρά. Καπλάντιζαν τα παπλώματα γιατί το βράδυ έκανε κρύο. Τα τοποθετούσαν στο αμάξι και έκαναν την ρογοθές (ρουχοθέση) Έπαιρναν μαζί τους τα αγγιά - αγγεία (κατσαρόλες , μαστραπάδες, φουφούδες), για να μαγειρέψουν. Μια πομπή από αμάξια όδευε προς τη θάλασσα. Όλο το χωριό μετανάστευε στη θάλασσα.

«Έχω στ' αυτιά μου το θόρυβο της ρόδας ...του κάρου ...
...το μούγκρισμα των ζώων τη βέντρα (βέργα για τα ζώα) ...Έστηναν αντίσκηνα έστρωναν ψάθες κατά γειτονιές Πετράδες και Τσακάλ μαχαλάς. Χόρευαν τραγουδούσαν έκαναν μπάνιο ξεχωριστά άνδρες γυναίκες. Είχαν μεγάλη λατρεία και στην Αγία Παρασκευή και στον Άγιο Παντελεήμονα που τον ξενυχτούσαν και έκαναν κουρμπάνι. Με πολύ μεγάλη ευλάβεια πήγαιναν τα σφάγια για το κουρμπάνι ... Ήταν ένα πανηγύρι. Γινόταν βόλτα - νυφοπάζαρο ...οι μικροπωλητές πουλούσαν μαντολάτα και ζαχαρωτά. Υπήρχαν κούνιες σιδερένιες πολύχρωμες που παίζαμε εμείς τα παιδιά. Ερχόταν μπουλούκια και έπαιζαν θέατρο ...θυμάμαι έπαιζαν την «Ωραία του Πέραν»...
Θύμησες μιας αλλοτινής εποχής που παραμένει όμως ζωντανή μέσα σ' όσους την έζησαν ..."