Του Αγίου Αθανασίου τα κουρμπάνια

Η μνήμη του Αγίου Αθανασίου (Πατριάρχης Αλεξανδρείας, 295-373), που επονομάστηκε Μέγας για την αρετή και πνευματικότητά του αλλά και τους αγώνες του για την Ορθοδοξία, εορταζόταν πανηγυρικά από το λαό μας -κυρίως δε το βορειοελλαδίτικο- με παύση εργασιών, κοινά συμπόσια και λοιπά έθιμα.

Φωτίου Κόντογλου, "Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας", τ.Α', εκδ. Αστήρ

Ο Γεώργιος Μέγας μας πληροφορεί πως η γιορτή του Αγίου Αθανασίου "σε αγροτικές περιοχές της Β. Ελλάδας, συνοδεύεται με θυσία βοδιού ή προβάτων, που σφάζονται κατά τη διάρκεια πανηγυριού αφιερωμένου στο άγιο, για κοινό σκοπό, για την υγεία δηλαδή και την ευτυχία ολόκληρης της κοινότητας." Το έθιμο τούτο λέγεται "κουρμπάνι" και το συναντάμε και σε εορτές άλλων Αγίων. Μπορεί η "θυσία ζώου" να φαντάζει στα μάτια των σημερινών ως "βάρβαρο" έθιμο, αλλά αν αναλογιστεί κανείς, από τη μια, ότι τότε η κρεωφαγία ήταν πολύ πιο περιορισμένη από όσο στις "πολιτισμένες" κι "ήμερες" ημέρες μας- και λόγω φτώχειας, αλλά και λόγω των νηστειών της Ορθοδοξίας που η πλειονότητα του λαού τηρούσε ευλαβικά- κι από την άλλη, πως ειδικά στην ύπαιθρο τα κρέατα δεν τα προμηθεύονταν πακεταρισμένα από κάποια αγορά ή σύγχρονο κρεοπωλείο, αλλά οι ίδιοι ή κάποιος χωριανός έπρεπε, έτσι κι αλλιώς να σφάξει για να μπορέσουν να τραφούν, η διαδικασία της τελετουργικής"θυσίας" (που νιώθω πως αποδίδει και κάποιο σεβασμό στο ζώο και στο θάνατό του, σε αντίθεση με την κατάσταση στα σύγχρονα σφαγεία) την οποία ακολουθεί το κοινό καζάνι και το κοινό συμπόσιο όλης της κοινότητας στα πλαίσια του κοινού εορτασμού (εξάλλου, μονάχα κάτι τέτοιες γιορτινές μέρες είχαν την δυνατότητα να γεύονται κρέας) και της κοινής ευχής για κοινή ευημερία του συνόλου μου φαντάζει πολύ λιγότερο απολίτιστη και βάναυση....

Ο έτερος λαογράφος μας, Γεώργιος Αικατερινίδης, του οποίου μάλιστα η διδακτορική διατριβή αφορούσε συγκεκριμένα τις θυσίες ζώων, καταγράφει, μεταξύ άλλων:

"Με τη γιορτή του Αγίου Αθανασίου και με τις θυσίες που γίνονται την ημέρα αυτή μεταφερόμαστε αποκλειστικά στο χώρο της Β. Ελλάδας, όπου τα κουρμπάνια έχουν μεγάλη διάδοση, και ιδιαίτερα στη Θράκη [...]

Η θυσία είναι κατά κανόνα "δημοτελής" -και φυσικά το κρέας μοιράζεται από κοινού- γι' αυτό και πρόκειται για ακριβά σφάγια, όπως συμβαίνει σε όλες αυτές τις δημόσιες, με έξοδα της κοινότητας, θυσίες: κριάρια, βόδια, μοσχάρια, αγελάδες, πολύ σπανιότερα δαμάλι, γίδα, προβατίνα. Τέλος σφάζονται πετεινοί ως ιδιωτική θυσία. Φανερή είναι πάλι η προτίμηση στο αρσενικό ζώο. [...]

Χαρακτηριστική περιγραφή της θυσίας, από κληρικό μάλιστα, έχουμε από το Διδυμότειχο: 

Στην πλατεία της συνοικίας "Πέρα μαχαλάς" ή "Πυρωστιά", μπροστά από το σπίτι του παπά, υπήρχε πηγάδι, το "πηγάδι του Αγίου Αθανασίου". Στη συνοικία γινότανε κάθε χρόνο στις 18 Ιανουαρίου το "κουρμπάνι". Το βράδυ της παραμονής, μόλις έδυε ο ήλιος, οι ενορίτες, και προπάντων όσοι κατοικούσαν γύρω στην πλατεία, έφερναν στο πηγάδι από μια μικρή λαμπάδα και θυμίαμα' τις λαμπάδες τις άναβαν γύρω στο πηγάδι, πάνω στο πέτρινο περιστόμιο' το λιβάνι το έκαιαν πάνω σε κεραμίδι, που το στήριζαν στο μέσο του στομίου του πηγαδιού με κλαδιά τοποθετημένα σε σχήμα σταυρού. Όταν καίγονταν οι λαμπάδες και το λιβάνι, ό,τι έμενε το έριχναν μέσα στο πηγάδι. Στη συνοικία υπήρχε και μια παλιά, καθώς έλεγαν, εικόνα του Αγίου Αθανασίου, που τη φύλαγε στο εικονοστάσι του όλη τη χρονιά ένας ενορίτης, ο οποίος εκλεγόταν για ένα έτος και άναβε κάθε μέρα καντήλι μπροστά της. Την ημέρα εκείνη έφερνε την εικόνα στο πηγάδι και την τοποθετούσε σε κάθισμα σκεπασμένο με καθαρό κάλυμμα. Δίπλα της, πάνω σε άλλο κάθισμα, έβαζε θυμιατό αναμμένο και σ'ένα τραπέζι δίσκο με ποτηράκι γεμάτα ρακή ή κονιάκ και λίγα "λεμπλεπιά" (φρυγμένα ρεβύθια) και κερνούσε όσους έρχονταν να προσκυνήσουν. Λίγα βήματα πιο πέρα έβραζαν μερικά κομμάτια του θυσιασμένου ζώου, που ήταν πρόβατο ή κριός ή και μεγαλύτερο ακόμα και το είχαν σφάξει το πρωί, αφού πριν το είχε ευλογήσει ο παπάς. Από το πρωί επίσης ένας φτωχός της συνοικίας, "μπαχτσεβάν" (κηπουρός), γύριζε μ'ένα σακούλι στη συνοικία με συνοδεία παιδιών που φώναζαν: "Άλας και πιπέρι στου μπαξεβάν το χέρι." και μάζευε από τα σπίτια ό,τι χρειαζόταν για το βράσιμο και το καρύκευμα του κρέατος: ξύλα, αλάτι, κόκκινο πιπέρι, κρεμμύδια, πράσα, όσπρια, σιτηρά, κλπ. Το μεγαλύτερο μέρος του θύματος μοιραζόταν πριν μαγειρευτεί στους νοικοκύρηδες, που το πήγαιναν στο σπίτι τους, πληρώνοντας ένα ποσό. Το υπόλοιπο το έτρωγαν στην πλατεία, αφού ο παπάς διάβαζε την ανάλογη ευχή. Τα έξοδα επιβάρυναν κάθε φορά τον φύλακα της εικόνας, που τα ξεπλήρωνε από τα έσοδα' ό,τι έμενε το διάθεταν για κοινωφελή έργα της συνοικίας. Ο νέος φύλακας οριζόταν από κεινού μετά τη γιορτή. 

Υπήρχε κι εδώ ο ψυχολογικός- εθιμικός εξαναγκασμός: η παράλειψη του εθίμου ήταν κακός οιωνός' μια φορά που δεν έγινε "επήλθε πανώλις κι απέθανον πενήντα άτομα εκ της συνοικίας". 

Η ευλόγηση του σφαγίου από τον ιερέα, συνηθισμένη σε μεγάλες θυσίες έρχεται από παλαιά, ενώ το άναμμα των κεριών στο πηγάδι μπορεί να θεωρηθεί εξασθενημένη παραλλαγή ενός τελετουργικού στοιχείου, που διασώθηκε σε αρκετές άλλες περιπτώσεις. Π.χ., "Του Αγίου Αθανασίου μετά τη λειτουργία φέρνουμε το βόδι στο προαύλιο της εκκλησίας. Τοποθετούμε στα κέρατά του δυο κεριά και τα ανάβομε. Ο παπάς διαβάζει μια ευχή και μετά σφάζεται το βόδι."

Στις μαρτυρίες που υπάρχουν γίνεται λόγος, έστω και έμμεσα, για την αιτία της προτιμήσεως των Θρακομακεδόνων στον Άγιο Αθανάσιο' φαίνεται δηλαδή ότι ο Άγιος, κατά παρετυμολογία του ονόματός του, θεωρείται προστάτης απ'τις αρρώστιες: "Αφού το γδάρουν, το κομματιάζουν σε τόσες μερίδες, όσες είναι οι οικογένεις του χωριού, κι έπειτα, αφού το διαβάσει ο παπάς, χτυπούν την καμπάνα, μαζεύονται όλοι οι χωρικοί με τα πιάτα τους και το μοιράζουν. Η κάθε νοικοκυρά το μαγειρεύει στο σπίτι της και τρώγουν όλοι για να προστατεύονται, με τη φροντίδα του Αγίου Αθανασίου, από τις διάφορες αρρώστιες. 

Κάποτε η γιορτή και η θυσία της ημέρας αυτής συνδέονται με παραδόσεις για σωτηρία από λοιμό. Ειδικότερα, η μακεδονική μαρτυρία, ανέκδοτη από την Τσάκονη της Καστοριάς, μας πληροφορεί, ότι η θυσία και η τοπική γιορτή επικράτησαν όταν παρουσιάστηκε μεγάλη επιδημία στο χωριό και για να απαλλαγούν θυσίασαν ένα δαμαλάκι τριών χρονώ στον Άγιο Αθανάσιο, αφού πρώτα έζωσαν κυκλικά με ασημένιο αλέτρι τρεις φορές το χωριό. Πρόκειται δηλαδή για πρακτική συνήθη για την αποτροπή ασθενειών [...] Οπωσδήποτε, η σύμπτωση της πιο πάνω μαγικής τελετής με την ημέρα του Αγίου Αθανασίου ενίσχυε την άποψη, ότι η θυσία αυτή είχε έντονο αποτρεπτικό, και μάλιστα από ασθένειες, χαρακτήρα.

Και η παρουσία σε ορισμένες (θρακικές) περιπτώσεις της αλεκτοροθυσίας συνηγορεί για τον αποτρεπτικό χαρακτήρα της ενέργειας. Ο πετεινός θυσιάζεται συνήθως στο περιθώριο της δημόσιας εκδηλώσεως του κουρμπανιού, ιδιωτικά, σε κάθε σπίτι για την υγεία των μελών, ως μια ενίσχυση της δυνάμεως της μεγάλης και συλλογικής θυσίας. 

Εξάλλου, η αλεκτοροθυσία συνδέει τη σύγχρονη θυσία με αρχαία λατρευτικά έθιμα, που υπήρχαν στην ίδια περιοχή. Ο Ν.Γ. Πολίτης [...] θεωρεί "πιθανωτάτη" τη σχέση του σημερινού εθίμου με την προσφορά αλεκτρυόνος στον Ασκληπιό. Και ο Γ.Α. Μέγας, πολύ πιο συγκεκριμένα, κάνει ταύτιση "αρχαίου" παρεκκλησίου του Αγίου Αθανασίου με ιερό του Ασκληπιού και οδηγείται στο συμπέρασμα, "ότι ο Ασκληπιός κατείχεν εξέχουσαν θέσιν εν τη λατρεία των αρχαίων (...) Θρακών. [...]"(Γεωργίου Αικατερινίδη, "Νεοελληνικές αιματηρές θυσίες", Δελτίον ελληνικής λαογραφικής εταιρείας 1979)

Από την άλλη, ο Δημήτριος Λουκάτος παρατηρεί: "Από την ετυμολογία του ονόματος του αγίου "Αθανάσιος- αθάνατος" (ή κι από την παρετυμολογία του "Θανάσης - θνητός"), προέρχεται η συχνότητα των μικρών εκκλησιών στα Νεκροταφεία μας, με το όνομα "Άι- Θανάσης". Είναι γνωστή και η παροιμιακή φράση "Είναι για τον Άι-Θανάση", που δηλώνει τον ετοιμοθάνατο. Τον φοβούνται ή τον σέβονται οι παραδοσιακές ελληνικές κοινωνίες τον Άι-Θανάση, και σαν ιερό Χάρο (που μπορεί να φέρει ή και να γιατρέψει αρρώστιες), γι'αυτό και την ημέρα της γιορτής του τη χειμωνιάτικη, σφάζουν κόκκορο ή κοινό κουρμπάνι, για την υγεία όλων, τη δε καλοκαιρινή (2 Μαϊου), βγαίνουν στο ύπαιθρο, λειτουργούν τα εκκλησάκια των Κοιμητηρίων κι έπειτα... χορεύουν, για μια συνέχεια ζωή. Στη Δωδεκάνησο (Σύμη) μαντεύονται με κλήδονα τα κορίτσια, και ρίχνουν τον "Κουκουμά":

-Άι-Θανάση αφέντη μας, έλα στη γειτονιά μας!

Στην αντιθανατική αυτή "συμπεριφορά" της ελληνικής λαϊκής λατρείας οφείλονται και τα πολλά βαφτιστικά "Αθανάσιος" των νεοελλήνων, που, ενώ στη βάφτιση τα παίρνουν για αθανασία, όμως αυτοί τα προσεγγίζουν προς το θάνατο, λέγοντας συνήθως Θανάσης. [...]"(Δημητρίου Λουκάτου, "Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης", εκδόσεις Φιλιππότη)

Τέλος, ο Γεώργιος Μέγας αναφέρει επιπλέον για τη μέρα τούτη: " ακόμη "τ'αγιο-Θανασού τό'χουνε  σε κακό να κάνουνε αρχή" (μιας εργασίας) και οι γυναίκες απέχουν από κάθε δουλειά: "δε ζυμώνουν, δεν πλένουνε, λένε είναι της Άσπρης"." (Γεωργίου Μέγα, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας", εκδόσεις Οδυσσέας)