Άγιος Ιωάννης ο Τριανταφυλλάς!

Για άλλο ψάχνοντας, έπεσα στον Άη Γιάννη το Θεολόγο που η μνήμη του γιορτάζεται σήμερα κι άρχισα ν'ανοίγω τα τεφτέρια μιας και τόσα χρόνια μού'χε ξεφύγει, μπας και βρω κανένα έθιμο σχετικό! Κι έπεσα στην περίπτωση! Αν και συνηθέστερα τον αποκαλούν Άη Γιάννη Χαλαζά, μιας κι είναι εποχή που οι αγρότες πολύ φοβούνται τα ξαφνικά χαλάζια, έχει ένα ακόμη προσωνύμιο που μου είναι πολύ αγαπητό, καθώς έχω ένα ιδιαίτερο δέσιμο με το λουλούδι τούτο (βλέπε: Τριαντάφυλλο μου...), το "Τριανταφυλλάς"! Άη Γιάννης Τριανταφυλλάς, λοιπόν, καθώς γιορτάζεται τούτες τις μέρες που οι τριανταφυλλιές αρχίζουν να οργιάζουν κυριολεκτικά πνιγμένες στα λέλουδα, ονομάζεται κυριώς από τους Θρακιώτες, καθώς τον θεωρούνε προστάτη των καλλιεργιών τους από τριαντάφυλλα και ρόδα απ'τα οποία παίρνουν το πολύτιμο ροδέλαιο.

Πρόκειται για τον αγαπημένο μαθητή του Ιησού Ιωάννη, τον Ευαγγελιστή. Κι ο λαός μας, φαίνεται, τον έχει ορίσει προστάτη των καλλιεργειών, καθώς, όπως σημειώνει κι ο Βασίλης Λαμνάτος ("Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας"): "Ανήμερα της γιορτής αυτής οι γεωργοί μας δεν εργάζονται ποτέ. Πάνε στις εκκλησιές και πανηγυρίζουν εκεί την ημέρα αυτή, για να τους βοηθάει ο Άη-Γιάννης και να προφυλάει τις καλλιέργειές τους απ'τα κακά του Μάη." Περισσότερα, όμως, καταγράφει ο λαογράφος μας Γεώργιος Μέγας στο πολύτιμο βιβλίο του "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας":

και συνεχίζει:

"Μερικά άλλα έθιμα της ημέρας αυτής αποσκοπούν στην εκδίωξη των ενοχλητικών ζωυφίων του καλοκαιριού. Π.χ. στην Ίο κάθε οικογένεια την παραμονή προμηθεύεται νερό και χόρτα και το πρωί ο οικοδεσπότης βάζει δυο τρεις κατσαρίδες μέσα σ'ένα καλάμι και τα ρίχνει όλα στην θάλασσα. Έτσι καταστρέφονται οι κατσαρίδες."

Αν όμως στα βόρεια τον αποκαλούν "Τριανταφυλλά", στο νότο, δηλαδή στην Κρήτη μας, τον αποκαλούσαν κάποτε ... "Ντολμαδά", όπως μας αποκαλύπτει ο Νίκος Ψιλάκης στο έξοχο βιβλίο του "Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη" (εκδόσεις Καρμανωρ). Πάντως από τις καλλιέργειες, δεν ξέφευγε, απλά άλλαζε προσωνύμια ανάλογα με την περιοχή. Παραθέτω, λοιπόν, κάποια αποσπάσματα από το κείμενο του Νίκου Ψιλάκη για αυτήν την ιδιαίτερη ονομασία:

"Σε πολλές περιοχές του νησιού ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος είναι προστάτης της αγροτικής παραγωγής, των δημητριακών και, όλως ιδιαιτέρως, των αμπελιών. Εκείνος θα φροντίσει, όπως πιστεύουν, να μη βρέξει την εποχή του θερισμού και να μη ρίξει χαλάζι, εκείνος θα φροντίσει ώστε να καρπίσουν και να ευδοκιμήσουν τα αμπέλια. Γι' αυτό συνήθιζαν να βάζουν, μαζί με τα λουλούδια με τα οποία στόλιζαν την εικόνα του, και βλαστούς αμπελιού. Η σύνδεσή του, όμως, με τους αμπελώνες φαίνεται περισσότερο από ένα μοναδικό (όσο γνωρίζω) έθιμο: το φαγητό της εορτής του ήταν συνήθως ντολμάδες: "μαγέρευαν φρυγιομαγεριά, μπορεί και θριγιομαγεριά όπως μου έλεγε η θεία μου. Το χειμώνα που είχανε τα λάχανα εκάνανε τους ντολμάδες πιο πολύ με λαχανοφυλλάδες [...] το καλοκαίρι εκάνανε θριγιομαγεριά με αμπελόφυλλα. Και στις 8 του Μάη έλεγαν πως τα αμπελόφυλλα είναι μεστωμένα και μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν."
Το έθιμο δεν επιβίωσε στις μέρες μας. Και φαίνεται πως σε πολλές περιπτώσεις πήγαιναν παλαιότερα τα ντολμαδάκια στις εκκλησιές, τα ευλογούσαν και τα έτρωγαν σε κοινές συνεστιάσεις. Η μαρτυρία του Παύλου Βλαστού και πάλι είναι καταλυτική. Ο πρωτοπόρος της κρητικής λαογραφίας καταγράφει μια ωραία αιτιολογική παράδοση από το χωριό Σαλί Ρεθύμνου. Ο τιμώμενος στον παλιότατο ναό του χωριού Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ήταν γνωστός ως "Ντολμαδάς". Και ονομάστηκε έτσι γιατί οι κάτοικοι του χωριού μαγείρευαν "με τα πρωτοφανίστικα αμπελόφυλλα και [φύλλα] κληματαριάς τους ντολμάδες". Έβαζαν ρύζι και κιμά και τους πρόσφεραν στους προσκυνητές. [...] Ακόμα και σήμερα σε πολλές περιοχές παρασκευάζουν ντολμάδες με αμπελόφυλλα κατά την ημέρα του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Το έθιμο, όμως, έχει χάσει τον τελετουργικό του χαρακτήρα [...]"

Καταγράφει ακόμη ο Νίκος Ψιλάκης πως στα μοναστήρια που γιόρταζαν γίνονταν πάντα μεγάλες συνεστιάσεις που θυμίζαν τα γνωστά κουρμπάνια που λάβαιναν χώρο και σε άλλες περιοχές της Ελλάδος προς τιμήν του αγίου. Αλλά και ότι "στο οροπέδιο Λασιθίου, στο χωριό Μαρμακέτο [...] οι κάτοικοι αφήνουν τον επιτάφιο στολισμένο από τη Μεγάλη Παρασκευή και πιστεύουν ότι την ώρα της λειτουργίας του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου τα λουλούδια ανθίζουν πάλι.[...]"