Ζάμαντας

Την Παρασκευή της εβδομάδας του Πάσχα είναι της Ζωοδόχου Πηγής, γιορτή της Παναγίας. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας γίνονται λιτανείες κι ακολουθούν πανηγύρια και χοροί, ιδιαίτερα σε τόπους και εκκλησιές που έχουν αγίασμα, νερό αγιασμένο και θαυματουργό. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το έθιμο του "Ζάμαντα" που τέτοια μέρα λαμβάνει χώρα στην Πεντάπολη Σερρών και περιγράφει ο Α.Μελισσάς:

"[...].Η λαϊκή παράδοση της Πεντάπολης θέλει η ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής, πρώτη Παρασκευή μετά το Πάσχα, να γιορτάζεται κάθε χρόνο στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής, με διήμερο πανηγύρι. [...]
Το πρωί της ημέρας αυτής, αφού ψαλεί ο όρθρος στον κεντρικό Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου, ακολουθεί η τέλεση της Θείας Λειτουργίας στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής.[...] Μόλις τελειώσει η θεία Λειτουργία, νέοι του χωριού παραλαμβάνουν τις ιερές εικόνες από τον πολιούχο `Αγιο Αθανάσιο, τα δύο παρεκκλήσια, την Αγία Παρασκευή και Αγία Βαρβάρα, καθώς και από τα τρία εξωκλήσια, του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Νικολάου. Αφού τις στολίσουν με κεντητά πολύχρωμα υφάσματα, «καρέδες» και λουλούδια των αγρών, τις επωμίζονται και σχηματίζουν θρησκευτική πομπή..[...] ακολουθούν όλοι οι κάτοικοι του χωριού με αναμμένες λαμπάδες Η πομπή συνοδευόμενη από κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών κατευθύνεται στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας στο οποίο, αφού φτάσει, ο ιερέας «διαβάζει Αγιασμό» και οι νέοι περιφέρουν τις άγιες εικόνες τρεις φορές γύρω από την εκκλησία. Έξω δε από τις πόρτες των σπιτιών, από τα οποία διέρχεται η θρησκευτική πομπή, καίγονται θυμίαμα και κεριά.
Στη συνέχεια οι νέοι με τις εικόνες και μαζί τους ο ιερέας ανεβασμένος σ' ένα περήφανο και δυνατό άλογο, το οποίο είναι στολισμένο, φορώντας το επιτραχήλιο και κρατώντας με το δεξί του χέρι μια εικόνα κατευθύνεται με ακολουθία πιστών προς το εξωκλήσι του Προφήτη Ηλία.

Από εκεί κατευθύνονται στον `Αγιο Γεώργιο και μετά στον `Αγιο Νικόλαο. Σε κάθε εκκλησία γίνεται θρησκευτική τελετή και περιφέρονται τρεις φορές οι εικόνες. Από τον `Αγιο Νικόλαο, η πομπή κατευθύνεται και περιοδεύει στην αγροτική περιοχή του χωριού. Σε ορισμένα μεγάλα σταυροδρόμια με προσανατολισμό τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, όπως στη «Ζαγγαριάνη», στα «Τόπια», στο «Ντίκιλτάς(ι)», στον «Περιστεριό», καθώς και σε όλα τα παρεκκλήσια και εξωκλήσια, ο ιερέας δέεται προς τον Επουράνιο Κύριο «υπέρ προστασίας της κωμοπόλεως ταύτης και των κατοικούντων εν αυτής» και για καλή σοδειά της γεωργικής παραγωγής. Κατά τις δεήσεις αυτές, ο ιερέας τοποθετεί, θάβοντας μέσα στη γη, ή στον κορμό κάποιου εύρωστου δέντρου «προσφορά» (αγιασμένο αντίδωρο) από τη Θεία Λειτουργία ή όπως λέγεται «Ύψωμα».
[...]
Αφού τελειώσει η περιφορά των εικόνων όλοι συγκεντρώνονται στην πλατεία της Αστυνομίας.[...]. Στην πλατεία αυτή ακολουθεί λαϊκό πανηγύρι που ανοίγει με το χορό του «Ζάμαντα» κατά τη διάρκεια του οποίου χορεύουν όλοι γέροι και νέοι και τελειώνει όταν κάποιος, συνήθως από τους προύχοντες φωνάζει: Αϊντε κάηκαν τ' αρνούδια (αρνιά). Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι κάτοικοι με τους φιλοξενούμενους πρέπει να πάνε για φαγητό και το απόγευμα να συνεχίσουν το γιορτασμό.

Για τις ρίζες του εθίμου αυτού και ιδιαίτερα του χορού «Ζάμαντα» υπάρχουν δύο αναφορές.

Στην πρώτη η φαντασία των απλοϊκών κατοίκων της περιοχής έπλασε ένα μύθο. Δημιούργησε ένα φανταστικό αχόρταγο τέρας - δράκο τη «Λάμια». Αυτή φύλαγε το «τρανό σουλνιάρ(ι)» δηλαδή μια πηγή νερού με βρύσες, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να φοβούνται να πάρουν νερό και να είναι έτσι καταδικασμένοι σε λειψυδρία. Έρχεται λοιπόν ο γενναίος ήρωας - το δυνατό παλικάρι - ο «Ζάμαντας» και σκοτώνει το θεριό «Λάμια» και το πολύτιμο νερό πλημμυρίζει με ζωή τη γύρω περιοχή.

Η άλλη αναφορά φαίνεται πιο πραγματική. Έχει τις ρίζες της στην περίοδο παρακμής του Βυζαντίου και της κυριαρχίας των Οθωμανών. Όταν οι κάτοικοι του χωριού γιόρταζαν χορεύοντας και πανηγυρίζοντας μετά την Ανάσταση τον ερχομό της άνοιξης έτσι όπως συνήθιζαν να κάνουν πολλά χρόνια οι αλλόθρησκοι κατακτητές με διάφορα προσχήματα προκαλούσαν τους χριστιανούς δημιουργώντας πολλές φορές σοβαρά επεισόδια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να σταματούν οι θρησκευτικές και λαϊκές εκδηλώσεις «Χαλνούση του παναήρ(ι)» η προσμονή των οποίων και η προετοιμασία για αυτές ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για τη ζωή ολόκληρου του χωριού.

Κατά τη διάρκεια λοιπόν ενός τέτοιου μεγάλου πανηγυριού όλος ο κόσμος ήταν πιασμένος στο χορό «τρία κάτια χουρός γένουνταν» δηλαδή χόρευε τόσος κόσμος ώστε να έχουν σχηματιστεί τρεις ομόκεντρες κυκλικές σειρές με την ελπίδα πως αυτή τη φορά το πανηγύρι τους θα ολοκληρώνονταν έτσι όπως το ήθελαν. Ξαφνικά όμως αντιλαμβάνονται να ανηφορίζει και να πλησιάζει το βάρβαρο μπουλούκι των άπιστων Οθωμανών. Εξαγριωμένοι αυτοί χτυπώντας και βρίζοντας τους κατοίκους ήθελαν και πάλι να τους «χαλάσουν» τη γιορτή. Ήταν γνωστή αυτή η τακτική ορισμένων βαθμοφόρων Οθωμανών προς τους Χριστιανούς διαφόρων περιοχών με σκοπό να τους εξαναγκάσουν σε εξισλαμισμό ή να επωφεληθούν από αρπαγές φόρων και περιουσιών.

Να όμως που ένας λεβέντης δεν ανέχτηκε τις αφόρητες προκλήσεις και τραμπουκισμούς των απίστων και ξεπετάχτηκε μέσα από το πλήθος που ήταν συγκεντρωμένο - ένα δυνατό και ψυχωμένο παλικάρι. Ήταν γιος μιας χήρας μάνας και προτάχθηκε για να αναμετρηθεί στην προκλητική πρόσκληση του Οθωμανού αρχινταή που δρούσε στην περιοχή. Αυτός ο βάρβαρος Οθωμανός ήταν γνωστός, ή τον αποκαλούσαν με το όνομα «Ζάμαντα» (πιθανόν η ονομασία αυτή να προήλθε από τις οθωμανικές λέξεις Zantarma = χωροφύλακας και Zantarmalik = το επάγγελμα του χωροφύλακα - νταηλίκι - τραμπουκισμός).

`Αρχισαν τότε να χτυπιούνται κάτω από τα τρομαγμένα και ανήσυχα βλέμματα όλων και τις σπαρακτικές παρακλήσεις της μάνας. Ο αγώνας όμως ήταν άνισος για το νέο γιατί με δόλιο τρόπο (κρατούσε ο Ζάντας δεντρί ξεριζωμένο, λέει ο στίχος του τραγουδιού) κατάφερε να τον χτυπήσει θανάσιμα. Το τι επακολούθησε τότε μπορούμε να το φανταστούμε. Στην αρχή πανικός και ξεφωνητά του πλήθους, καθώς έβλεπαν το παλικάρι που ξεψυχούσε πλημμυρισμένο στα αίματα στη σπαρακτική αγκαλιά της μάνας του. Οι βάρβαροι αναστατωμένοι από την ανέλπιστη αυτή τη φορά εξέλιξη της επιδρομής τους αποχωρούσαν βιαστικά φοβούμενοι κάποιο επεισόδιο αντεκδίκησης.

Το σοβαρότατο και δυσάρεστο αυτό γεγονός μαθεύτηκε σε όλη την περιφέρεια και πιθανόν να αποτέλεσε αιτία για εντονότατες διαμαρτυρίες προς το Σουλτάνο της Υψηλής Πύλης. Για να αποφύγουν οι κατακτητές αντιδράσεις και επεισόδια παρεχώρηοαν προς τους κατοίκους ιδιαίτερα προνόμια ελευθερίας, ιδιοκτησιών, φόρων κ.λπ. Από τότε αρχίζει για τον τόπο μια καλύτερη ζωή. (Η περιοχή σε απογραφές του 13ου - 14ου αιώνα έχει σημαντικό οικονομικό ενδιαφέρον και ειδικό ιδιοκτησιακό καθεστώς, έναντι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας).

Σε ανάμνηση της θυσίας του νέου και ως ελάχιστο φόρο τιμής οι άνθρωποι του χωριού μετέβαλαν τα συναισθήματα τους σε λόγο (τραγούδι), κίνηση και μελωδία προϊόντα της λαϊκής, δημιουργίας. Έτσι η λαϊκή μούσα θέλοντας να υμνήσει το γενναίο παλικάρι δημιουργεί στίχους και τραγουδά το «Ζάμαντα».

«ΟΥ ΖΑΜΑΝΤΑΣ»

Του παναήρι γένιτ
μιγάλου παναήρι.
Αράδα κάντιν άρχουντοις
αράδα κι παπάδοις.
Αράδα κι φτουχουλουγιά
σ'τουν ήλιου, στουν προυσήλιου.
Σ ν' αράδα τ' αρχουντόπουλα
μι χέρια σταυρουμένα.
Διψούν οι μάνες για νιρό
κι τα πιδιά για γάλα.
Όλνοι του Θιό παρακαλούν
τουν Κύριου δοξάζουν.
Κύριη μην έρθη ου Ζάμαντας
χαλνά του παναήρι.
Κι λόγου δεν επλήρουσι
κι συντυχιά δεν τούχει.
Κι ου Ζάμαντας απώφτασι
σαν φίδι πυρουμένου.
Κρατεί δεντρί στου χέρι του
δεντρί ξηριζουμένου.
Βάζει τηλάλ(ι) κι φώναξι
στη μέσ(η) στου παναήρι.
Ποιος είνι άξιους κι άγουρους
ποιος είνι παλικάρι.
Να βγη για να παλαίψουμι
στη μέσ(η) στου παναήρι.
Κανείς δεν πιλουγήθηκι
απόλ(ου) του παναήρι.
Μον'τσ χήρας γιος πλουγήθηκε
τσ χήρας του παλικάρι.
Ιβγήκι κι πινευτικι
μέσα στου παναήρι.
Ιγώ μι άξιους κι άγουρους
ιγώ μι παλικάρι.
Να βγω για να παλαίψουμι στη μέσ(η) στου παναήρι.
Κάτσι πιδίμ'μη πιάνηση
μη Ζάμαντα μη βγαίνεις.
Ιψές κι σι ουνειρεύτικα
(α)' χαμνό (ο)'νειρου σι είδα.
Είδα τουν ουρανό θουλό
κι τ άστρα ματουμένα.
Μη του θηρίου πιάστηκι
μη του θηρίο παλεύει.
Απ' τα μαλλιά τουν άρπαξι
στα μάρμαρα τουν κρούει.
Γιμίζου τόπους γ' αίματα
τα μάρμαρα κουμάτια.
Κι μάνα του, τουν έκλιγι
κι μάνα του, τουν λέει.
Δεν σ'ίλιγα νι γω, νι γιε μ'
νι γιέμ'νι παΠικάρι μ'.
Μι Ζάμαντα μη πιάνιση
σ'του παναήρ(ι) μη βγαίνεις
Γιατί πιδίμ' δεν μί άκουσες
του ονείρου που σ' είδα.
Έχασες τώρα τα νιάτα σου
και την παλικαριά σου.
[...]"

Απόστολος Στ. Μελισσάς
(πηγή και περισσότερες πληροφορίες: http://www.serrelib.gr/topikes.php?id=15)