Χριστούγεννα στο Βυζάντιο...

 Έθιμα των Χριστουγέννων και του Δωδεκαήμερου των βυζαντινών...

 ... αποσπάσματα από το έργο του σπουδαίου παλαιού βυζαντινολόγου μας Φαίδωνος Κουκουλέ (1881-1956):

 

"Ἡ ἑορτή τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως, ἑορτή των γεννεθλίων καλουμένη καὶ κατὰ τον Χρυσόστομον, "πασῶν ἑορτῶν σεμνοτάτη καὶ μητρόπολις πασῶν", δὲν θὰ εἶναι ἴσως εἰς πολλοὺς γνωστὸν ὅτι ὡς αὐτοτελὴς ἑορτὴ δὲν ἑορτάζετο κατὰ τοὺς πρώτους χριστιαννικοὺς αἰῶνας. Τότε, κατὰ τὴν ἔκτην Ἰανουαρίου, ἀπὸ τοῦ τέλους τῆς τρίτης ἐκατοταντετηρίδος, ἑορτάζετο μόνον ἡ ἑορτή τῆς Ἐπιφανείας, μετ' αὐτῆς δὲ συνεορτάζετο καὶ ἡ τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ. 

Ὡς ἰδιαιτέρα ἡμέρα ἑορτῆς ὡρίσθη ἡ τῶν Χριστουγέννων τὸ πρῶτον κατὰ τὸν Δ' μ.Χ. αἰῶνα ὑπερμεσοῦντα ἐν τῆ δύσει, ὅτε καὶ ἀπεφασίσθη ὡς ἡμέρα τῆς γεννήσεως τοῦ Κυρίου νὰ ὁρισθῆ ἡ 25η Δεκεμβρίου, μετὰ πολλὰς συζητήσεις [...] Ὡρίσθη δὲ τότε ἡ ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων ὑπό τῆς ἐκκλησίας, ἐπιθυμούσης νὰ αντικαταστήση διὰ Χριστιανικῆς ἐθνικὴν ἑορτήν, τὴν τοῦ ἀηττήτου ἡλίου, ἑορταζομένην τὴν ἡμέραν ἐκείνην.

Είς τὴν Ἀνατολὴν ἡ ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων είσήχθη κατὰ τὸ τελευταῖον τέταρτον τοῦ Δ' μ.Χ. αἰῶνος, ὡς βεβαιοῖ ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος ἐν ὁμιλίᾳ του γενομένη ἐν Ἀντιοχείᾳ κατὰ το 386. [...]

Ὁπως ἄν ἔχη ἅπαξ εἰσαχθεῖσα ἡ ἑορτή, ἐπεκράτησε χάρις εἰς τὰς ἐνεργείας πεφωτισμένων ἱεραρχῶν καὶ κυρίως τοῦ Χρυσοστόμου, εἶτα δὲ καὶ Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, οὖτινος ὁ πρῶτος ἐν Κωνσταντινουπόλει λόγος κατὰ τὴν 25η Δεκεμβρίου τοῦ 380 ἤρχισε διὰ τοῦ: "Χριστὸς γεννᾶται δοξάσατε, Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γῆς ὑψώθητε". 

Οἱ Βυζαντινοὶ κατὰ τὴν ἡμέραν τῶν Χριστουγέννων φαίνεται ὅτι ἐντὸς τοῦ ναοῦ ἐσχημάτιζον σπήλαιον καὶ ἐν αὐτῶ ἐτοποθέτουν στρωμνὴν, ἐφ' ἦς ἐτοποθέτουν παῖδα, τὸν Ἰησοῦν παριστάνοντα. Περὶ τούτου σαφῶς κατὰ τον ΙΒ'αἰῶνα μαρτυρεῖ ὁ Θεόδωρος Βαλσαμών [...] Θὰ ἦτο δ' ἡ συνήθεια αὔτη πολὺ παλαιοτέρα, ὡς συμπεραίνω ἐκ λόγον, ὅν ἐξεφώνησε ο Χρυσόστομος τῆ 20η Δεκεμβρίου του 386 [...] 

Κατὰ τοὺς Βυζαντινοὺς χρόνους υπῆρχε συνήθεια ἵνα εἰς τὴν λεχώ, πρὸς τόνωσιν καὶ διὰ νὰ παραγάγη ἀρκετὸν γάλα δίδουν τὸ λεγόμενον λοχόζεμα*, ζωμὸν δῆλα δὴ ἐντὸς τοῦ ὁποῖου εἶχεν ἀναδευθῆ ἑψημένη σεμίδαλις καὶ "ἕτερά τινα εἴδη", ἥτοι βούτυρον καὶ μέλι. 

Τὸ λοχόζεμα τοῦτο συνήθιζαν οἱ πρόγονοί μας νὰ στέλλωσιν εἰς φιλικὰς οἰκίας τὴν ἑπομένην τῶν Χριστουγέννων, πρὸς τιμὴν τῶν λοχείων τῆς Παναγίας (πβ: Μαγειρέματα του Δωδεκαήμερου και "τα σπάργανα της Παναγιάς".. ) , ὡς ἔλεγον, ἔθιμον τὸ ὅποῖον δὲν ἐνέκρινεν ἡ ἐκκλησία [...]

Κατὰ τὰς μεγάλας ἑορτάς, συνήθεια ἐπεκράτη νὰ καλλωπίζονται αἱ οἰκίαι καὶ νὰ στολίζονται τὰ ὑπέρθυρα αὐτῶν πρὸς δὲ νὰ καθαρίζονται καὶ οἱ δρόμοι. Τοῦτο ἐγίνετο καὶ κατὰ τὴν ἡμέραν τοῦ ἑορτασμοῦ τῶν γενεθλίων, ὁπότε, κατὰ διαταγὴν τοῦ ἐπάρχου τῆς πόλεως, οὐ μόνον καθαρισμὸς τῶν ὁδῶν ἐγίνετο, ἀλλὰ καὶ στολισμὸς διαφόρων κατὰ διαστήματα στηνομένων στύλων μὲ δενδρολίβανα, κλάδους μύρτου καὶ ἄνθη τῆς ἐποχῆς. 

Κατὰ τὰς ἑορτὰς τοῦ Δωδεκαημέρου γνωρίζομεν, ὅτι οἱ Βυζαντινόπαιδες, περιερχόμενοι τὰς οἰκίας, ἀπό βαθείας πρωϊας μέχρι δείλης ὀψίας, μετὰ αὐλῶν καὶ συρίγγων ἔλεγον τὰ κάλανδα. Περὶ καλανδιστῶν κατὰ τὰ Χριστούγεννα κατὰ τὸν ΙΒ' αἰῶνα μαρτυρεῖ ὁ Ι.Τζέτζης γράφων:

"Καὶ ὅσοι κατ' ἀρχίμηνον τὴν Ἰανουαρίου 

καὶ τῆ Χριστοῦ γεννήσει δὲ καὶ Φώτων τῆ ἡμέρα,

ὁπόσοι περιτρέχουσι τὰς θύρας προσαιτοῦντες

μετὰ ὠδῶν καὶ ἐπωδῶν καὶ λόγους ἐγκωμίων.", 

ἐξ ὧν στίχων πληροφορούμεθα ὅτι πλὴν τῶν εὐχετικῶν ἐπὶ τῆ ἡμέρᾳ ἀσμάτων, οἱ παῖδες ἀπήυθυνον καὶ ἐγκώμιο πρὸς τοῦς ἐνοίκους, ἀνάλογα πρὸς τὰ σημερινά:  "Πολλά'παμε τ'ἀφέντη μας, ἀς ποῦμε τῆς κυράς μας" (βλ.:Έθιμα και παραδόσεις του Δωδεκαήμερου της παλιάς Αθήνας (Χριστούγεννα & Πρωτοχρονιά) και: Πηλιορείτικα καλησπερίσματα! ) ἐν ἐπωδαῖς καὶ τὴν ἀμοινήν των ζητοῦντες ὡς γνωρίζομεν ἐξ ἀναλόγων ἀγυρτικῶν ἀσμάτων.

Σημειωθήτω ὅτι ἔλεγον τὰ κάλανδα οὐ μόνον παῖδες, ἀλλὰ καὶ ἐνήλικοι, καὶ δὴ καὶ ἄνθρωποι τῆς ὀρχήστρας, οἵτινες μέχρι βαθείας νυκτὸς περιφερόμενοι καὶ καλανδίζοντες δὲν ἀπήρχοντο, ἄν δὲν ἠμοίβοντο. Καὶ δὲν ἦσαν, δυστυχῶς, οὗτοι οἱ μόνοι ἐνοχλοῦντες. Ἐπειδὴ κατὰ τὴν ἡμέραν αὐτὴν, ὡς καὶ κατὰ τὰς ἑπομένας τοῦ Δωδεκαημέρου, ἐγίνοντο αἱ μεταμφιέσεις (π.β. :μωμόεροι και ρουγκατζιάρια (πανάρχαια δρώμενα του Δωδεκαήμερου) ), διὰ τοῦτο καὶ μετημφιεσμένοι, ἠσβολωμένον ἔχοντες τὸ πρόσωπον, ἔκρουον τὰς θύρας διὰ φωνῶν καὶ ἀστεϊσμῶν, ἐνοχλητικοὶ εἰς τοὺς οἰκοδεσπότας γινόμενοι. 

 

Ἐν ἡμέραις μεγάλων ἑορτῶν καὶ εὐχαρίστων γεγονότων συνήθεια ἐπεκράτη ἐπιτρέποντος τοῦ βασιλέως, νὰ γίνονται ἱπποδρομικοὶ ἀγῶνς περὶ οὗς κυριολεκτικῶς ἐμαίνοντο οἱ Βυζαντινοι' διὰ τοῦτο κατὰ τὴν ἡμέραν τῶν Χριστουγέννων ἐτελοῦντο ἱπποδρομικοὶ ἀγῶνες ἐν τῶ ἱπποδρόμῳ, ἐπὶ παρουσία τοῦ βασιλέως καὶ μεγάλου πλήθους θεατῶν. [...]

Τὴν λαμπρὰν καὶ περίδοξον τῶν Χριστοῦ γενεθλίων ἡμέραν τιμῶντες οἱ βασιλεῖς ἔδιδον κατ'αὐτὴν ἐπίσημον ἐν τοῖς ἀνακτόροις γεῦμα, εἰς ὅ, προσκαλούμενοι ἄρχοντες ἀλλὰ καὶ ξένοι ἀντιπρόσωποι καὶ δώδεκα πένητες, κατὰ τὸν τύπον τῶν μαθητῶν τοῦ Κυρίου, ἔτρωγον οὐχὶ καθήμενοι ἀλλ' ἀνακεκλιμένοι, κατ' ἀρχαίαν συνήθειαν, ἀπὸ καιροῦ εἰς καιρὸν ἐγειρόμενοι καὶ ἐπευφημοῦντες τὸν βασιλέα, ἐν ὧ κατὰ χρονικὰ διαστήματα οἱ καλλίφωνοι χοροὶ τῆς Ἀγίας Σοφίας καὶ τῶν Ἀγίων Άποστόλων έψαλλον: "ἡ γέννησίς σου, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν ἀνέτειλε τῶ κόσμῶ τὸ φῶς τὸ τῆς γνώσεως." 

Ἐκ σεβασμοῦ πρὸς τὴν ἱερότητα τῆς ἡμέρας, οἱ βασιλεῖς ἀπηγόρευον νὰ συλλαμβάνεταί τις κατ'αὐτὴν καὶ νὰ φυλακίζεται διὰ μικρὰ παραπτώματα, ἐκτὸς ἄν εἶχε περιπέσει εἰς σοβαρὸν ἔγκλημα, στἐλλοντες δὲ διαταγὰς, ἐκέλευον νὰ απολύωνται τῶν φυλακῶν οἱ δι' ἐλαφρὰ παραπτώματα ἔγκλειστοι."

(Φαίδων Κουκουλές, "Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτισμός", τόμος Στ', εκδόσεις Παπαζήση)

Υ.Γ. * Περισσότερα για το "λοχόζεμα" (από τον τόμο Δ' του έργου του Φαίδωνος Κουκουλέ "Βυζαντινών βίος και πολιτισμός"):