περί σπόρων, υβριδίων, ύβρεως και Διός...

Είναι ακόμα εποχή που μαζεύω τους σπόρους των καλοκαιρινών μου φυτών για να τους φυλάξω για την επόμενη χρονιά, να τους φυτέψω πάλι την άνοιξη, να καρπίσουν ξανά το καλοκαιράκι.. Η διαδικασία είναι απλή.. επιλέγεις καρπούς που βρίσκονται όσο το δυνατόν πιο κοντά στη ρίζα, τους αφήνεις να ωριμάσουν καλά (για την ντομάτα αρκεί να κοκκινίσει και να μαλακώσει αρκετά, όχι φυσικά να σαπίσει.. για το κολοκύθι πρέπει να περιμένεις περισσότερο, να μεγαλώσει, να κιτρινίσει, να σκληρύνει, ν'αρχίσει να ξεραίνεται το κοτσάνι του), τους κόβεις, αφαιρείς το σπόρο και τον στεγνώνεις στον ήλιο κι ύστερα τον διατηρείς σε γυάλινα βαζάκια φυλαγμένο. Τούτος ο σπόρος, θα περιμένει υπομονετικά, να κάνουν τον κύκλο τους οι εποχές, ν'αποχαιρετήσει και πάλι η Περσεφόνη τα κρυερά παλάτια του Άδη και, παρέα της, να πετάξει το τρυφερό πράσινο βλασταράκι του. Πολλές φορές, μου ξεφεύγουν σπόροι κατά γης κι έτσι χωρίς κάν να δουλέψω τη γη, ν'αφρατέψω το χώμα και να ετοιμάσω τα σπιτικά τους (τ'αυλάκια τους), ξεφυτρώνει μονάχος μόλις φτιάξει ο καιρός, καλωσορίζοντας χαμογελαστά την άνοιξη. Τούτος ο σπόρος που κρατώ στα χέρια μου, έχει θρέψει αμέτρητες γενιές πριν από μένα.. οι παππούδες του χαρίζαν τροφή και δύναμη στους προγόνους μου.. κι οι παππούδες μου, με ευλάβεια τον σπέρναν στη μάνα γη, με σεβασμό τον διατηρούσαν όλο το χειμώνα, για να φτάσει κάποτε στα χέρια μου..

Σήμερα, ελάχιστοι είναι εκείνοι που τρέφονται από τον σπόρο τούτο που ανέθρεψε γενεές γενεών. Σχεδόν όλοι τρέφονται από τα κασόνια των σουπερ-μάρκετ και των μανάβικων, από καρπούς αγνώστου επεξεργασίας και προέλευσης. Ακόμη κι οι λιγοστοί που έχουν τη δυνατότητα και το μεράκι να φυτέψουν τον κήπο τους, αγοράζουν έτοιμα φυτά-υβρίδια, ή επεξεργασμένους σπόρους σε φακελάκια από τα ανάλογα καταστήματα. Γιατί να μπουν στον κόπο να διατηρήσουν το σπόρο, αφού τα βρίσκουν έτοιμα και σε καλές τιμές; Αλλά κι αν κάποια στιγμή πλέον, το αποφασίσουν να μπουν στη διαδικασία, ο σπόρος πια χάθηκε.. η Δήμητρα αποδιωγμένη απ'τους ανθρώπους τριγυρίζει δυστυχισμένη προς την αναζήτηση της πολύτιμης θυγατέρας της που, ύπουλα και κρυφά της έκλεψαν..

... καθώς όλα τούτα τα σπόρια και τα φυτά του εμπορίου, ο άνθρωπος φρόντισε να τα ευνουχίσει, να τα κάνει στείρα.. να διακόψει, μετά από τόσους αιώνες τη φυσική τους αναπαραγωγή, τη δυνατότητά τους να διατηρούν τη ζωή εσαεί.. και να τα πουλάει στέρφα και κατεργασμένα, για λίγα κέρματα, ικανά να επιβιώσουν, μοναχά για μια χρονιά..

Μου γεννιέται, μάλιστα, η απορία.. αν κάποια στιγμή εκείνοι που μας προμηθεύουν σπόρους, πάντα υβριδικούς (χμ.. οι οποίοι βέβαια προέρχονται, κατά κανόνα, από το εξωτερικό..), αποφασίσουν να μη μας ξαναπρομηθεύσουν.... τί θα συμβεί;

Υβρίδιο, λοιπόν, σύμφωνα με μια κοινή εγκυκλοπαίδεια, είναι:

"υβρίδιο (Βιολ.).Οι απόγονοι μίας διασταύρωσης, στην οποία οι γονείς διαφέρουν γενετικά μεταξύ τους τουλάχιστον σε ένα γονίδιο για ένα κληρονομήσιμο χαρακτηριστικό. Ο όρος συχνά χρησιμοποιείται σε απογόνους από πολύ διαφορετικούς ως προς τα χαρακτηριστικά γονείς, όπως π.χ. για τις ποικιλίες των φυτών. Υβρίδια μεταξύ διαφορετικών ζωικών ή φυτικών ειδών, αν επιτευχθεί διασταύρωση μεταξύ τους, είναι συνήθως στείρα, όπως το μουλάρι (διασταύρωση αλόγου και γαϊδουριού). Ο όρος υβρίδιο χρησιμοποιείται και για κάθε βιολογική δομή, κύτταρο, γονίδιο, ένζυμο, DNA, που προέρχεται από δύο αντίστοιχες δομές, π.χ. δύο κύτταρα που περιέχουν διαφορετικό γενετικό υλικό."(Εγκυκλοπαίδεια "Μαλλιάρης-Παιδεία")

χμ.. Κι αν δεν είναι απολύτως στείρα, δηλαδή αν δοκιμάσεις να κρατήσεις σπόρο από αυτά και δεις κάτι να φυτρώνει.. θα διαπιστώσεις ότι το φυτό είναι ασθενικό, οι καρποί ανύπαρκτοι έως λιγοστοί και κακομοίρικοι.. κι αυτό, άντε για μια χρονιά επιπλέον..

Και, για να σκεφτώ, η λέξη "υβρίδιο".. τί ρίζες έχει; Από ποιά λέξη θα μπορούσε να προέρχεται; Γιατί, κάτι βάζω κατά νου..

Το "Μείζον Ετυμολογικό Λεξικό Τεγόπουλος-Φυτράκης", αναφέρει:

ετυμολογία: γαλλικό hybride

Κι απορώ γιατί μένει εκεί.. Το hybride σας κάνει για γαλλική λέξη; Γιατί ηχεί ελληνικότατη. Και γράφεται αντιστοίχως.

Ας ανοίξω, επομένως, το περίφημο γαλλικό "Petit Larousse" και, μάλιστα, εκδόσεων του 1920! Σημειώστε' πολύ προτού ακόμη κατακλυσθεί η αγορά μας από επεξεργασμένους σπόρους και φυτά υβρίδια:

Δηλαδή:

Hybride: ουσ.αρσ. και επίθ. (από το ελληνικό "ύβρις", προσβολή). Λέγεται για λέξεις προερχόμενες από δύο γλώσσες, όπως cholera-morbus, bureaucratie ' για φυτά, για ζώα προερχόμενα από δύο διαφορετικά είδη, όπως το μουλάρι: Τα υβρίδια είναι σπανίως γόνιμα.

Υβρίδιο, συνεπώς, εκ του "Ύβρις", όπου ύβρις σημαίνει:

"Αυθάδης βία πηγάζουσα εξ υπερβολικής συναισθήσεως δυνάμεως ή εκ πάθους, αυθάδεια, αλαζονεία αυθάδης, προπέτεια, συχν. εν τη Οδυσσεία ως επί το πλείστον επί των μνηστήρων." ("Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης Liddell-Scott")

και

"ύβρις: ετυμ. εκ του υπέρ (υπέρβασις ορίου)' υπέρ-- ύπρις-- ύβρις. Η ύβρις τιμωρείται αυστηρότατα υπό των θεών.

Η Νέμεσις παραγγέλει "μηδέν υπέρ το μέτρον" και επεμβαίνει όπου διαπράττεται ύβρις, δια να αποκαταστήσει τη διαταραχθείσαν ισορροπίαν. Η ύβρις παράγεται από την πρόθεση υπέρ, διότι υπερβαίνει το μέτρον: "ύβρις παρά την υπέρ πρόθεσιν γέγονεν, ύπερις, και κατά συγκοπίν ύπρις, και τροπή του π εις β"."  (Ο εν τη λέξει Λόγος", Α.Τζιροπούλου-Ευσταθίου")

Υβρίδιον, λοιπόν, εκ του "ύβρις".. χμ.. και ίσως εκ του "ύβρις" και "Δίας, Διός".. Ύβρις προς το Δία, προς τη Φύση, προς το σπόρο της ζωής, προς το Θεό...

Καθώς, όμως, το θέμα μας είναι ο σπόρος, η γονιμότητά του ή η τεχνητή στείρωσή του.. ενδιαφέρον έχει κι ο ακόλουθος "μύθος" των αρχαίων προγόνων μας..:

Ο Αθάμας, λοιπόν, έκανε με τη Νεφέλη τέκνα δύο, τον Φρίξο και την Έλλη.. Ύστερα, όμως, παντρεύτηκε την Ινώ, η οποία του γέννησε το Λέαρχο και τον Μελικέρτη και καθώς επιβουλεύτηκε τα προηγούμενα παιδιά του, μηχανεύτηκε το εξής σχέδιο: Έπεισε τις γυναίκες να φρυγανίσουν, να ξεράνουν τους σπόρους, λαμβάνοντάς τους κρυφά από τους άντρες, κι έτσι η γη, λαμβάνοντας το στείρο πλέον σπέρμα, καρπούς δεν ανέδιδε. Ο Αθάμας, μες στην απόγνωση, στράφηκε προς του Δελφούς για να πάρει μιαν απάντηση για την αφορία της γης. Η παμπόνηρη Ινώ, όμως, τους απεσταλμένους στους Δελφούς ανέπεισε, λέγοντάς τους ότι κεχρησμένο είναι για να σταματήσια η ακαρπία, να θυσιαστεί στο Δία ο Φρίξος.. Όταν μαθεύτηκε αυτό, ο καημένος ο Αθάμαντας, αναγκαζόμενος από το πλήθος των απεγνωσμένων κατοίκων πού'βλεπαν τη γη τους στείρα και το λιμό να καραδοκεί.. έστησε το γιο του Φρίξο στο βωμό! Η Νεφέλη όμως τον άρπαξε και μαζί με την αδερφή του Έλλη, τους έδωσε το χρυσόμαλλο Κριό, που έλαβε από τον Ερμή, για να διαφύγουν, να σωθούν, πετώντας στον ουρανό... κ.λ.π., κ.λ.π.,.. (λοιπά, αλλά όχι ασήμαντα...)

Αυτά, λοιπόν, περί σπόρων κι υβριδίων.. σε μια εποχή που έχει γίνει πολύ "της μόδας" να στειρώνουμε φυτά, ζώα.. ίσως και τους εαυτούς μας.. σε μια εποχή που ο σπόρος της ζωής ευνουχίζεται με χίλια προσχήματα κι ένα σωρό πιστευτές δικαιολογίες.. γιατί ίσως μας "είναι βολικό".. γιατί "κάνει τη ζωή μας πιο εύκολη".. και σίγουρα ισχύει.. Σίγουρα ο εξουθενωμένος αγρότης που καλλιεργεί βαμβάκι, "θα έχει τα δίκια του" να προτιμήσει τον αγοραστό μεταλλαγμένο σπόρο που του υπόσχεται μεγαλύτερη απόδοση.. και σίγουρα ο "φιλόζωος" "θα έχει τα δίκια του" να επιλέξει να στειρώσει τη γάτα του για να μην το σκάει από το σπίτι ζητώντας γαμπρό και για να μη γεμίσει αμέτρητα γατάκια που δε θα ξέρει τι να τα κάνει.. αλλά, ποιές θα είναι οι συνέπειες;... απλά, ας μην ξεχνάμε την ύβρι που διαπράττουμε... ας μην είμαστε τόσο σίγουροι ότι "κάνουμε το σωστό", επειδή μ'αυτό το μήνυμα θέλουν να μας βομβαρδίζουνε... ας μην το ωραιοποιούμε, επειδή "έτσι μας βολεύει"...

(Υ.Γ. Να μην επεκταθώ και στον κίνδυνο της υγείας μας από τα μεταλλαγμένα..)

έχω τραχανά απλωμένο..

Φέτος καλοκαιράκι δύσκολο, από πολλές απόψεις και για πολλούς, αλλά κι από πλευράς ελεύθερου χρόνου για μένα, μιας και δούλευα από το πρωί μέχρι τα ξημερώματα.. Έτσι ο Αυγουστιάτικος τραχανάς, όλο κι αναβαλλόταν, μέχρι να βρεθεί μια μέρα ελεύθερη, μιας κι η όλη διαδικασία είναι ιδιαιτέρως χρονοβόρα και χρειάζεται νά'χεις το νου σου από πάνω (δε λέει άδικα ο λαός μας, "έχει τραχανά απλωμένο!" για κάποιον που αδιαφορεί τελείως για τα υπόλοιπα γύρω του!!).. Κι έτσι μπήκε ο Σεπτέμβρης, ο Σεπτέμβρης με τις βροχές.. κι ενώ οι δουλειές συνέχιζαν να με κυνηγάνε κι ενώ ο καιρός δεν ήταν σύμμαχος, έπρεπε επιτέλους να "απλώσω" τον περιβόητο τραχανά της χρονιάς! Εξάλλου το γάλα (τυρόγαλο) που μού'χανε φυλαγμένο ήταν έτοιμο για χρήση και δεν έπαιρνε να το αφήσω να πολυκαιρίσει! Βροχές, ξεβροχές, προχθές το βράδυ αποφασίσαμε να τον ζυμώσουμε και στην ανάγκη να τον απλώσουμε την επομένη μέσα στο σπίτι. Κι έτσι και κάναμε, αρχικά, μιας κι ουρανός ήταν άγρια συννεφιασμένος κι η υγρασία ό,τι χειρότερο για το στέγνωμά του. Ευτυχώς, σήμερα, ο καλός Απόλλων φάνηκε με τα άρματά του, έστω κι ανάμεσα σε συννεφάκια, κι έτσι μπορέσαμε να τον λιάσουμε και να τον περάσουμε από το τρυπητό...

Τραχανάς, λοιπόν, για όποιους ενδιαφέρονται να φτιάξουν (ναι, για αυτούς τους μετρημένους στα δάχτυλα εννοώ..)..

Καθένας τον φτιάχνει ανάλογα με τις δικές του προτιμήσεις και τις τοπικές παραλλαγές. Κάποιοι, μάλιστα, τον στεγνώνουν στο φούρνο για να αποφύγουν την ταλαιπωρία, αλλά έχω ακούσει ότι στεγνώνει διαφορετικά και δεν έχει την ίδια νοστιμιά. Κάποιοι χρησιμοποιούν αλεύρι, κάποιοι σιμιγδάλι κάποιοι στάρι, άλλοι ανάμεικτα.. Άλλοι πάλι, αντί για φρέσκο γίδινο γάλα, γάλα του εμπορίου- καμία σχέση το αποτέλεσμα! Για τα δικά μου γούστα, οι περισσότεροι τραχανάδες που κυκλοφορούν σήμερα, είναι από άνοστοι έως και αηδία.. Οι συσκευασμένοι του εμπορίου μου αφήνουν γεύση από χαρτόνι ή άνοστη ξινίλα και κάποιοι σπιτικοί μια τραγική γιδίλα.. Κατ'εμέ, λοιπόν, ο νόστιμος τραχανάς (πέρα από το κατάλληλο κι εμπνευσμένο μαγείρεμα) παρασκευάζεται ως εξής:

1. Με γάλα φρέσκο από γίδια κι όχι βιομηχανοποιημένο (που τό'χουμε αφήσει να "ξινίσει", να πήξει,  τελος πάντων, να γίνει ένα πράγμα σαν τυρόγαλο) και συγκεκριμένα φτιαγμένο από άνθρωπο παστρικό, ώστε όλα νά'ναι πεντακάθαρα και να μη βρωμοκοπάει!

2. Με στάρι κοπανισμένο και σιμιγδάλι (κι από τα δυο, όχι μονάχα σιμιγδάλι να γίνεται σα σκόνη) κι όχι αλεύρι..

3. Λιασμένος έξω (κι όχι αφυδατωμένος στο φούρνο) μέρα με ηλιοφάνεια (όχι καύσωνα να αρπάξει το τυρόγαλο) και αεράκι, κατά προτίμηση.

4. Σκεπασμένος πάντα με τούλια όταν τον απλώνουμε (δε χρειάζεται να φάμε και τα υπολείμματα από τις μύγες που κυκλοφορούν- παρεπειμπτόντως, προς απομάκρυνση των μυγών βοηθούν και οι ανεμιστήρες! εμένα μου λύσανε τα χέρια!)

5. Στεγνωμένος καλά, ώστε να μπορεί να διατηρηθεί.

Κι έχουμε και λέμε:

Το προηγούμενο βράδυ ανακατεύουμε το τυρόγαλο με το στάρι και το σιμιγδάλι (Περιμένετε να σας πω αναλογίες; Με το μάτι το κάνω! Νά'ναι για τέσσερα κιλά γάλα πηχτό, ενάμιση στάρι και δυο, δυο και κάτι σιμιγδάλι;) ώστε να γίνει σαν νοτισμένο ζυμάρι, υγρό, όχι πολύ σφικτό. Το αφήνουμε σε μια λεκάνη σκεπασμένο με πετσετούλα.

Νωρίς το επόμενο πρωινό, στρώνουμε έξω σ'ένα μεγάλο τραπέζι καθαρό πάνινο τραπεζομάντηλο και τοποθετούμε κομμάτια από το μείγμα σε μέγεθος πλακουτσού κεφτέ. Από πάνω στερεώνουμε το τούλι.

Όταν αρχίσει λίγο να στεγνώνουν τα ζυμαράκια, τα γυρνάμε από την άλλη πλευρά κι ύστερα κόβουμε τα κομμάτια μας σε μικρότερα κι ακόμα μικρότερα. Μέχρι να γίνουν μπαλίτσες μικρές, αρκετά στεγνές ώστε να τις περάσουμε από το μεταλλικό τρυπητό, κι όχι τελείως ξερές ώστε να μην τρίβονται!

Τις περνάμε και τις ξαναπερνάμε, πιέζοντας και με το χέρι για να διαλυθούν. Ό,τι δεν περνιέται το απλώνουμε στην άκρη να στεγνώσει κι άλλο και να ξαναπεραστεί. Ό,τι περνιέται το απλώνουμε ξανά στον ήλιο να ξεραθεί.

Όλη αυτή η διαδικασία, γίνεται σιγά-σιγά και, συνήθως, χρειάζεται μια ολόκληρη μέρα. Αφού τον έχουμε τριμμένο, λοιπόν, και στεγνό, τον βάζουμε στο σπίτι και τον ξαναπλώνουμε σ'ένα τραπέζι για καμιά δεκαπενταριά μέρες ώστε να σιγουρέψουμε ότι έχει στεγνώσει για τα καλά και θα μπορέσει να διατηρηθεί. Οι παλιότεροι τον φυλάγαν σε υφασμάτινες σακούλες για να αερίζεται. Τώρα, συνήθως, τον κρατάμε σε γυάλες στο ψυγείο για πιο σιγουριά. Άντε, και του χρόνου, νά'μαστε καλά!

Υ.Γ. Όσο για το μαγείρεμά του, αφήστε τη φαντασία σας να προσθέσει πινελιές! Η κλασσική συνταγή του "άσπρου" τραχανά ή με μια κουταλίτσα πελτέ, δε λέει και πάρα πολλά. Μπορείτε να προσθέσετε άφθονα πολύ ψιλοκομμένα λαχανικά (πιπερίτσα, κολοκυθάκι), φρέσκια ντομάτα ή μπόλικο πελτέ, λίγο κρεμμυδάκι ή σκορδάκι (λίγο!), αρκετό βασιλικό.. κι ύστερα κομμάτα φέτας να λιώσουν ή τριμμένη κεφαλογραβιέρα.. Άλλοι τον προτιμούν με κρέας (εγώ δεν είμαι φίλος του κρέατος) κι εδώ οι γιαγιάδες, πολλές φορές, τον προσθέτουν στο μίγμα για τις πίτες (π.χ. κολοκυθόπιτες), για να τραβάει τα υγρά και να τις νοστιμίζει. Α! Και μην ξεχνάτε, τον τραχανά (τουλάχιστον το μη βιομηχανοποιημένο) πρέπει να τον ρίξουμε στην κατσαρόλα όσο το νερό είναι χλιαρό προς ζεστό, πριν βράσει, γιατί αλλιώς σβωλιάζει! 

Υ.Γ. 2  Νεότερη ανάρτηση για τον τραχανά, εδώ: Έχω τραχανά απλωμένο! (ταξίδι στη γεύση και στη λέξη!)

Ο βασιλικός του Σταυρού, το προζύμι κι ο Λειδινός..

Του Σταυρού...

"Όταν, λέει, η Αγία Ελένη απορούσε ανάμεσα στους πολλούς σταυρούς, ποιός να ήταν του Χριστού, ένα μυρωδάτο φυτό, ο βασιλικός, της τον αποκάλυψε. Για αυτό και στη σημερινή γιορτή φέρνουν στην εκκλησία γλάστρες ή αγκαλιές βασιλικούς για το Σταυρό.[...]

Για τους γεωργούς η μέρα του σταυρού είναι κι η πιο ευλογημένη αφετηρία της καινούριας "χρονιάς" και της σποράς τους. (Πριν "σταυρώσει" η γη, όπως λένε, να μην αρχίζει κανείς δουλειά στο χωράφι του). Οι νοικοκυρές αναπιάνουν σήμερα το καινούριο προζύμι και φτιάχνουν ένα πρώτο ψωμί, που το μοιράζουν για το καλό στη γειτονιά. (Στη Δ.Μακεδονία παλιότερα το ψωμί αυτό ήταν με περιποιημένα υλικά, το έλεγαν "μπογάτσα" και του έβαζαν μέσα ασημένιο σταυρουδάκι, σα να ήταν πρωτοχρονιάτικη πίτα). Μοιράζουν και καρπούς από τη νέα σοδειά, για το καλό."  (Δημητρίου Λουκάτου, "τα φθινοπωρινά")

Σήμερα, λοιπόν, όσες νοικοκυρές θέλουν να πιάσουν το νέο προζύμι της χρονιάς, χρησιμοποιούν το σταυρολούλουδο, κλωναράκια από το βασιλικό που στολίζει το σταυρό. Τούτη η διαδικασία παραλλάσσει από τόπο σε τόπο. (βλ.Έθιμα του Σταυρού.. ) Εδώ, στο χωριό μας στο Πήλιο, παίρνουμε από ένα κλωναράκι βασιλικό από το στολισμένο σταυρό και το αφήνουμε να μουσκέψει σ'ένα βαζάκι με νερό για τρεις μέρες. Με τούτο το νερό (αφού, φυσικά, το ζεστάνουμε λιγάκι) κι αλεύρι πλάθουμε το προζύμι. Αυτό το πρώτο, το φτιάχνουμε αρκετά νερουλό, σα χυλό. Το αφήνουμε μια μέρα σκεπασμένο και την επόμενη προσθέτουμε λίγο νεράκι κι αλεύρι, για να το αυξήσουμε. Τη μεθεπομένη πάλι το ίδιο. Κι ύστερα, το αφήνουμε σκεπασμένο δυο-τρεις μέρες, μέχρι να φουσκώσει και νά'ναι έτοιμο για να φτιάξουμε το ψωμί. Κι ύστερα, κάθε φορά που ζυμώνουμε, κρατάμε και το προζύμι για την επόμενη φορά.

Όσο για το βασιλικό που μοιράζουν στα πανέρια μετά τη λειτουργία, τούτος μπαίνει φυλαχτό πάνω από τα εικονίσματα.. Και μοσκοβολάει όλο το χωριό σήμερα, το ντυμένο στα φθινοπωρινά, καθώς όλος ο κόσμος βγαίνοντας από την εκκλησιά κρατάει μπουκέτα από σταυρολούλουδα..

"Οι ζευγάδες πάνε το μελλοντικό σπόρο τους στην εκκλησιά, να λειτουργηθεί (ευχολογηθεί). Φέρνουν σε πιατάκια ή σε σακουλάκια (τώρα και χάρτινα ή πλαστικά) λιγοστό σπόρο από το κάθε είδος (στάρι, κριθάρι, φακές, βρώμη, ρεβυθια, κουκιά, φασόλια, κ.α.) και τα βάζουν μπροστά στο Άγιο Βήμα, να τα ευλογήσει ο ιερέας. (Υπάρχει ειδική ευχή "επί ευλογήσει σπόρου"). Από την Κύθνο έχουμε μια λεπτομερέστερη και γραφική περιγραφή (1938): "Οι χωρικοί πάνε στην εκκλησιά, κρατώντας ένα μαντηλοσάκουλο, που έχει μέσα σιτάρι, κριθάρι, τριαντάφυλλα, σύκα, σκόρδα, μπαμπάκι, μαλλί, και κερί από κυψέλη. Δένουν το μαντήλι στο τρίποδο που κρατεί τον Σταυρό και το παίρνουν πίσω στο τέλος της λειτουργίας. Το φυλάνε έτσι στο σπίτι τους, ως την ημέρα της σποράς. (Οκτώβριο ή και Νοέμβριο). Και τοτε θα τρίψουν το σκόρδο πάνω στο μέτωπο των βοδιών που θα οργώσουν (για δύναμη και αντιβάσκαμα) και θα παραχώσουν στη γη το μαντήλι με τους καρπούς για την ευλόγηση της παραγωγής". (*Α.Γούναρη, "Η Κύθνος")

Αλλά η Γιορτή του Σταυρού είναι εποχικό ορόσημο για όλη τη Φύση. Συνήθιζαν παλιότερα (το ξέρουμε από την Αίγινα) να "κηδεύουν" σήμερα τον "Λειδινό", δηλ. την προσωποποίηση του καλοκαιριάτικου απομεσήμερου και του ξεκουραστικού ύπνου. Πάνε πια τα μεσημέρια κι ο ύπνος και το απογευματινό φαγί (δειλινό) της ξεκούρασης. Τώρα οι εργατικές μέρες γίνονται χειμωνιάτικες.

Ο "Λειδινός" ήταν ένα "δρώμενο" που πέρασε στα παιδιά και που έχουμε την περιγραφή του από το 1921 (Π.Ν.Ηρειώτου, "Ο Λειδινός εν Αιγίνη"): ".. Την 14ην Σεπτεμβρίου γυναίκες και κοράσια συνέρχονται εις την οικίαν μίας τούτων κομίζουσαι... σίτον, σταφίδας, ρόϊδια, αμύγδαλα, στραγάλια, μαϊντανόν. Ο σίτος βράζεται, και με τα λοιπά παρασκευάζεται, έδεσμα, είδος κολλύβων.... Άλλο μέρος των γυναικών ασχολείται περί την κατασκευήν μιας πλαγγόνος. Ταύτην, παριστώσαν νεανίαν, ενδύουσι με ανάλογα ενδύματα λαμπρά, κοσμούσι και δι'ανθέων εξ ων απαραίτητον το άνθος "δειλινόν" ή "λειδινό"... Η πλαγγών τίθεται νεκρικά επί τραπέζης, πέριξ δε τοποθετούνται καρέκλαι, εφ'ων κάθηνται αι μέλλουσαι να θρηνήσωσι τον Λειδινόν..

"Πάλι θα'ρθείς Λειδινέ μου, με του Μάρτη τις δροσιές,

με τ'Απρίλη τα λουλούδια και του Μάη τις δουλειές"..

Μετά τούτο τίθεται εντός φερέτρου και παραδίδεται εις παίδας, οίτινες μετά μικρών σημαιών, δίκην εξαπτερύγων, τον περιάγουσιν ανά τας αγυιάς της πόλεως.. Και τέλος φέρεται εις τον τόπον, όπου θα ενταφιασθεί.. κατά την δείλην. Ρίπτοντες επ'αυτού χώμα, οι θάπτοντες επιλέγουσι:

"Πάψε φτωχέ, το λειδινό και συ άρχοντα τον ύπνο"...

Επιστρέφοντες τρώγουσι τα ετοιμασθέντα κόλυβα, μετά δε το συχώριο "του μακαρίτη" αρχίζει χορός και τραγούδι." (Δημητρίου Λουκάτου, "τα φθινοπωρινά")

Το έθιμο του Λειδινού, αναβιώνει σήμερα στην Κυψέλη της Αίγινας.. Κι όσο κι αν προτιμώ την "αυθεντική" μορφή των εθίμων κι όχι τις αναπαραστάσεις, δε μπορώ να μην εκτιμήσω τούτη την προσπάθεια να κρατηθεί έξω από το χρονοντούλαπο των ξεχασμένων παραδόσεων του λαού μας.. Το βιντεάκι παρακάτω, σχετικό:



(Περισσότερα για τούτο το έθιμο του Λειδινού με τις αρχαιοελληνικές ρίζες, αλλά και για άλλα έθιμα της ημέρας, και στην περσινή εγγραφή, βλ. Έθιμα του Σταυρού..)

ο Πεπάρηθος, ο Στάφυλος κι η Σκόπελος..

"..Όλην την νύκτα έπλεε το σκάφος με τα κύματα. Ο άνεμος είχε κοπάσει, και το απόγειον της νυκτός εφύσα ελαφρά! Το πρωί, με τα γλυκοχαράματα, ο πλοίαρχος εξημερώθη εις τον λιμένα της νήσου του.

Οι δύο εκείνοι γιγαντοφυείς αδελφοί, ο Ώτος και ο Εφιάλτης, οίτινες είχον επιχειρήσει το πάλαι, ως διηγείται ο θείος Όμηρος, να βάλουν την Όσσαν επάνω εις τον Όλυμπον, και το Πήλιον επάνω εις την Όσσαν, διά να κάμουν σκάλαν ν' ανεβούν εις τον ουρανόν, όταν ήσαν παιδία ανήλικα ακόμη, εγύμναζον τούς βραχίονάς των παίζοντες εις τον αιγιαλόν κάτω. Έπαιρναν μικρά χαλίκια πλακαρά, ανάλογα με το ανάστημά των και έκαμναν «ψωμάκια», ρίπτοντες ταύτα εις την θάλασσαν, δια κυματοειδούς κινήσεως του πήχεος και της χειρός, ως διά σφενδόνης.

Από τα χαλίκια εκείνα των δύο μικρών γιγάντων, τα οποία μετά πολλάς επιψαύσεις και πτήσεις επάνω εις τα κύματα, έπιπτον τέλος εις την θάλασσαν, από τα «ψωμάκια» εκείνα εφύτρωσαν και ανέθορον αι Σποράδες νήσοι αι κοσμούσαι το σμαράγδινον πέλαγος· η Σκίαθος, η Πεπάρηθος, η Αλόννησος, και τόσαι άλλαι.

Εις την δευτέραν των νήσων τούτων, την αλλάξασαν το όνομα, είχον αποβιβασθεί την εσπέραν της χθες οι δύο ναυτομαραγκοί..." (Παπαδιαμάντης, "Κοκκώνα θάλασσα" ή "Το γράμμα της πεθεράς")

Η αρχαία Πεπάρηθος, δηλαδή η σημερινή Σκόπελος, καταγράφεται στα "Γεωγραφικά" του Στράβωνα ως μία των Μαγνήτων νήσος και αναφέρεται σε διάφορες πηγές, όπως στον Ομηρικό Ύμνο προς τον Απόλλωνα, αλλά και στον "Περίπλου" του Σκύλακα..

Σύμφωνα με τις μυθολογικές παραδόσεις, η Πεπάρηθος πήρε το όνομά της από τον ομώνυμο οικιστή της Πεπάρηθο, αδερφό του πρώτου οικιστή του νησιού Σταφύλου και υιό του Διονύσου και της Αριάδνης...

Ο Στάφυλος, λοιπόν, θεωρείται ο πρώτος βασιλιάς της Πεπαρήθου (εξ ου και η ομώνυμη περιοχή στη Σκόπελο), κατά την εποχή της κρητομινωικής ακμής. Φημισμένη η Πεπάρηθος για τον οίνο της, από τα αρχαία χρόνια, καθώς αναφέρει ο μεγάλος τραγικός Σοφοκλής:

"..Οι δύο ναυτομαραγκοί κατήγοντο πράγματι από την Σκόπελον, την νήσον εκείνην ήτις εξασκεί γλυκείαν μαγείαν εφ' όλων των τέκνων της, και μεταβάλλει εις φανατισμόν την αγάπην της πατρίδος· την νήσον, προς έπαινον της οποίας ο λόγιος και εμπνευσμένος υιός της Καισάριος ο Δαπόντες, συνέθεσε κατά την παρελθούσαν εκατονταετηρίδα ασματικόν κανόνα προς το Ανοίξω το στόμα μου, -κανόνα αρχόμενον από τας λέξεις «Κρασί Σκοπελίτικο».

Την νήσον των νοσταλγών, εις τους κόλπους της οποίας δια να επανέλθουν τα φιλόστοργα τέκνα της, επιβιβάζονται από το Ταϊγάνι, από την Βραΐλαν, από την Οδησσόν, πριν παγώσουν τα νερά, χειμώνα-καιρόν, ή ευρίσκουν άλλο μέσον πορείας, εάν επάγωσαν ήδη, και ταξιδεύουν δύο μήνας, τρεις μήνας - εις την εποχήν των ιστίων - μόνον δια ν' αξιωθούν να φθάσουν εις την Σκόπελον δια να εορτάσουν τα Χριστούγεννα, ή διά να κάμουν αποκριές, και γίνουν «μουτσούνες.." (Παπαδιαμάντης, "Κοκκώνα θάλασσα" ή "Το γράμμα της πεθεράς")

Ως προς την ετυμολογία της ονομασίας "Πεπάρηθος", το "Μεγάλο λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, Liddell-Scott", ανάγει τη ρίζα του στο "πεπαρείν". Συγκεκριμένα:

το μικρό ξωκλήσι στα μονοπάτια των Κενταύρων..

(για το Θοδωρή που τα διάβηκε κι ένιωσε την ανασαιμιά τους...) 

Στο βουνό των Κενταύρων.. στα μονοπάτια που διάβανε ο Χείρωνας κι ίσως ακόμα να τριγυρίζει στα κρυφά κι ο καλπασμός του να φανερώνεται σε κείνους που η ψυχή τους δεν ξέχασε ν'αφουγκράζεται την πλάση.. εκεί, λοιπόν, σε μια κρημνώδη και δύσβατη γωνιά, στέκει μοναχό το μικρούλι ξωκλήσι του Ταξιάρχη.. Λίγοι το γνωρίζουν, ελάχιστοι τολμούν να το επισκεφτούν.. αλλά, κάθε χρόνο, παραμονή της γιορτής του, κατά το σούρουπο της 5ης Σεπτεμβρίου, ξεκλειδώνει η μανταλωμένη θύρα του κι υποδέχεται εκείνους τους λιγοστούς που προσέρχονται να ζεστάνουν τα ραγισμένα ντουβάρια του μ'ένα κεράκι, να θαυμάσουν το μεγαλείο της απαράμιλλης φύσης, να καταθέσουν έναν ψίθυρο προσευχής.. 

Η παράδοση λέει, πως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, ένα βράδυ, ίσως και τούτο της παρομονής του εορτασμού του Ταξιάρχη, ακούστηκε ένας τρομερός θόρυβος κι όλοι οι χωρικοί πεταχτήκαν στα παραθύρια τους! Τότε μια εκτυφλωτική λάμψη φάνηκε στους βράχους κι ήτανε λέει ο αρχάγγελος Μιχαήλ που, καβάλα στο άλογό του, με τη ρομφαία άνοιξε το στενό μονοπάτι στον ψηλό κατακόρυφο βράχο!

Όταν την άλλη μέρα πήγανε να δούνε τι συνέβη μες στην άγρια νύχτα, ανακαλύψανε την εικόνα του μες σ'ένα άνοιγμα στο βράχο.

Εκεί, λοιπόν, φτιάξανε ένα προσκυνητάρι κι αργότερα χτίστηκε το μικρό πέτρινο εκκλησάκι..

Ακόμη φαίνονται τα ίχνη από τα πέταλα του αλόγου του, πάνω στο πέτρινο κακοτράχαλο μονοπάτι.. ακόμα δείχνουν τις τρύπες απ'το μπαστούνι του που ανοίχτηκαν πάνω στο λίθινο στενό..

Κάτω από το ξωκλήσι του Ταξιάρχη είναι κρυμμένη κι η σπηλιά.. η σπηλιά του Κενταύρου.. η σπηλιά του Χείρωνα.. Στα μονοπάτια των Κενταύρων.. στα απόκρημνα βράχια τα ζωσμένα από την πλούσια βλάστηση του Πηλίου, περπατήσαμε χθες το απόγευμα για την εσπερινή αρτοκλασία, φορτωμένοι με άρτο, στάρι πολύσπορο, οίνο και ελαιόλαδο.. Σ'ένα τοπίο απόμερο κι ειδυλλιακό.. μαγικό θα'λεγα.. λίγα μέτρα πέρα από τις ράγες του Μουντζούρη και την περίφημη γέφυρα..

Κάποτε, μού'πε μια γυναίκα, από τις λίγες που δεν τά'χουνε σβήσει όλα από τη μνήμη, το τοπίο εκεί ήτανε πιο γυμνό, με πράσινο λιγοστό.. Λίγα πλατάνια μοναχά και τα αγριολούλουδα της άνοιξης να κεντάνε την πέτρα.. Έτσι το θυμότανε μικρή.. Κι έλεγε ο πατέρας της για μια χρονιά, πίσω στις αρχές του περασμένου αιώνα, το 1902, που ένα παιδί καθώς κρατούσε το στάρι στο ένα χέρι και στο άλλο το πρόσφορο, και στεκόταν δίπλα στο ξωκλήσι, δίπλα στο γκρεμό, το είδανε οι χωριανοί να πέφτει.. Το παιδί δε σκοτώθηκε.. Ύστερα από λίγα λεπτά, τό'δανε να ξανανεβαίνει την ανηφοριά, κρατώντας ακόμη στο χέρι το στάρι και το πρόσφορο..

ξημερώνοντας στην Αλόννησο...

(Ρουσούμ Γυαλός) 

Ξύπνησα προτού ξημερώσει προσπαθώντας ν'αφουγκραστώ τη θάλασσα... ένα νωχελικό πλατάγισμα χάιδεψε τ'αυτιά μου.. Άνοιξα τη μπαλκονόπορτα για να νιώσω την έντασή του, να οσμιστώ τη φύση του.. Κι ύστερα στρώθηκα στο κρεβάτι χουζουρεύοντας.. μισοκοιμισμένη, μισοξυπνητή, ρίχνοντας κάθε τόσο κλεφτές ματιές έξω.. Μοναχά η θάλασσα.. κανένας άλλος ήχος δεν της έκανε συντροφιά.. Λες κι όλη η πλάση κοιμότανε και μοναχά εκείνη, νυχτοφύλακας των ονείρων μας, κρατούσε το ρυθμό της ζωής, κρατούσε τα μπόσικα.. μέχρι να μας βρει το ξημέρωμα..

Ήλιος δε φάνηκε.. Η θέα στο νοτιά.. Γκριζογάλαζα σύννεφα σκιάζαν τις αχτίδες του..

Απ'το μικρό μώλο, κρυμμένο πίσω από τα βράχια, φάνηκε ένα ιστιοπλοϊκό.. κι ύστερα ένα καράβι.. Προστατευμένη γωνιά που αγκαλιάζουν τ'άκρα της στεριάς.. Κι ύστερα πάλι η θάλασσα, μοναχά η θάλασσα κι ας ξημέρωσε για τα καλά.. Κι ας ανοίξαν βλέφαρα ανθρώπων.. Σιγανά ανταλλάσσουν δυο κουβέντες, τόσο σιγανά, που μοναχά μπορώ να τους φαντάζομαι.. Δε σήμανε ακόμη η ώρα να διακόψουν το τραγούδι της..

Από το "Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου":

" Αλόννησος: Αναφέρεται υπό των αρχαίων ως μία των "Μαγνήτων νήσων", δηλαδή των Θεσσαλικών ή Βορείων Σποράδων. Ουδείς όμως εκ των γεωγράφων που την αναφέρουν (Πομπώνιος, Μέλας, Πλίνιος, Στράβων, Στεφ.Βυζάντιος), ή των ιστορικών (Πλούταρχος, Δημοσθένης, Αισχίνης) υποδεικνύουν ποία ακριβώς ήτο. Αναφέρουν εν τούτοις ότι υπήρξεν αιτία προστριβών μεταξύ Αθηναίων και Φιλίππου, ότι αυτός την υπέταξεν, ότι εξεφωνήθη δριμύς λόγος δια τούτο, ότι υπήρξε πειρατών φωλεά, εκ παραλλήλου δε ανεγνωρίσθη και ιδιαίτερον νόμισμά της, το υπ' αριθμ. 264 του καταλόγου Head. Ο Στράβων είναι κάπως ολιγότερον ασαφής, κατατάξας τας νήσους κατά σειράν γεωγραφικής διαδοχής: "Πρόκεινται δε των Μαγνήτων νήσοι συχναί μεν, αι δ' εν ονόματι Σκιάθος τε και Πεπάρηθος (Σκόπελος) και Ίκος, Αλόννησος τε και Σκύρος, ομωνύμους έχουσαι πόλεις". Και εδώ αρχίζει το μπλέξιμο: Μεταξύ Ίκου και Σκύρου πολλαί νήσοι μικραί υπάρχουν' ποία τούτων η Αλόννησος;

Το υπουργείον επί των Εσωτερικών, ονομάσαν επισήμως τας νήσους του αρτισυστάτου βασιλείου, μετωνόμασεν εις Αλόννησον την Ίκον, παριδόν ότι άλλη νήσος αρχαία και εις την ιδίαν συστάδα με την Ίκον έφερε το όνομα τούτο. Ο Μπουρσιάν την ταυτίζει με τα Σκάντζουρα. Ουδείς ανεμνήσθη το Πελαγονήσι, το άλλως Κυρά Παναγιά, παρά το ότι όπως η αρχαία Αλόννησος, υπήρξε κατά τον Αγώνα ιδίως, φωλεά πειρατών. Ο Λώλλιν πάλιν, με την εγγύτατα της ϊκου νησίδα Περιστέραν ή Ξερό' αλλά αυτή πάλιν ελέγετο Ευώνυμος. Τέλος, δύο δόκιμοι Έλληνες γεωγράφοι, οι Σκαβέντζος και Ιωάν.Σαρρής, την ταυτίζουν προς τας νησίδας Ψαθούραν- Ψαθονήσι, αίτινες κατα αυτούς ήσαν άλλοτε μία νήσος βασίζουν δε ούτοι την γνώμην των εις τα εξής: Εις το χθαμαλόν (14μετρ. μεγ. υψόμετρον) της Ψαθούρας' εις λείψαν τινά αρχαίου πολίσματος, το πλείστον του οποίου κατάκειται εις τον θαλάσσιον βυθόν' εις βεβαιώσεις Καλυμνίων δυτών, καθ' ας μεταξύ των επί του βυθού ερειπίων διακρίνονται ίχνη οδών, λείψανα οικιών, ουδοί θυρών, ερειπίων χάλκινος αμφορεύς. [...]"