χαμογελαστά και δακρυσμένα..

Αν και ίσως άλλη εγγραφή έπρεπε να κάνω σήμερα (καθώς άλλα μου βασανίζουνε τον νου) κι αν και κοντά δυο μήνες τώρα θέλω να ανεβάσω κάτι άλλο κι όλο το αναβάλλω (καθώς όλο κάτι προκύπτει...) κατέληξα στα αγριολούλουδα, καθώς μονάχα μ'αυτά είχα διάθεση ν'ασχοληθώ.. Γιατί όπως και να το κάνουμε, αυτή η, εκάστοτε, διάθεση πολύ μας κουμαντάρει και όπως και νά'χουν τα πράγματα, καλό είναι να τη βοηθάμε και λιγουλάκι ν'ανεβεί...

Και δε μιλάμε για οποιαδήποτε αγριολούλουδα -κανείς, εξάλλου δεν είναι οποιοσδήποτε.. πόσο μάλλον αυτά..- αλλά για κείνα τα λιλιπούτεια (μέγεθος φακής, το πολύ φασολιού..), τα μικροσκοπικά που ουδείς -ή σχεδόν ουδείς- τους δίνει σημασία, καθώς η παρουσία τους κρύβεται μες στα πυκνά χορτάρια, καθώς η λεπτή τους σιλουέττα χάνεται μες στην πυκνή πρασινάδα του βουνού..

Ούτε καν ξέρω τα "επίσημα" ονόματά τους.. μοναχά, καθώς προσπαθώ να τα ξετρυπώσω, τα διακρίνω να μου χαμογελούν, δακρυσμένα απ'τις ψιχάλες της φλεβαριάτικης βροχής..

Ευαίσθητα και τρυφερά, δυναμικά και συνάμα εύθραστα... να τολμούν να ξεφυτρώνουν πριν καν καλωσορίσουμε την άνοιξη, αντιμέτωπα με τις τελευταίες εκρήξεις του γερο-χειμώνα που μας αποχαιρετά..

Δεν είχα διάθεση για τίποτα άλλο σήμερα... μοναχά να διαβάσω τα χείλη τους...

ν'αφουγκραστώ την ανάσα τους...

να ξαναγίνω κι εγώ κομματάκι μικρό τούτης της όμορφης πλάσης της ξεχασμένης...

Κι αν όλα άλλαξαν.. κι αν όλα αλλάζουν.. ακόμη και τα καιρικά φαινόμενα πού'μαθαν κάποιοι να κουμαντάρουν.. ακόμη κι αν τρώμε μήνα Φλεβάρη αγγούρια του καλοκαιριού, ακόμη κι αν το μαύρο βάφτισαν λευκό και στο ψέμα άλλαξαν όνομα...

.. κι όλοι αντάμα τρέχουμε χωρίς προορισμό...

..εκείνα, ρυθμούς δεν άλλαξαν κι ούτε μπερδέψανε τους στίχους του τραγουδιού... επιμένουν να παραμένουν οι "τελευταίοι ρομαντικοί", οι τελευταίοι που δεν ξεπούλησαν τη φύση τους...

Μενεξέδες...

Εκεί που η πλάση θαρρείς κι έχει αποκοιμηθεί και ψάχνεις έστω ένα τόσο δα λουλουδάκι να στολίσεις τη ματιά σου, εκεί που ο χειμώνας έχει για τα καλά στρογγυλοκαθίσει στο βουνό σου και το τοπίο σαν να έχει πέσει σε λήθαργο βαρύ, ξαφνικά, ένα πρωινό, διακρίνεις ανάμεσα στη μουντή πρασινάδα μικροσκοπικές μωβ πινελιές να αποδιώχνουν αμίλητα, αλλά σθεναρά, τη μονοτονία... Ποτέ δεν τους έχω πετύχει να προβάλλουνε χωρίς το δάκρυ της βροχής, ποτέ δεν τους θυμήθηκα χωρίς δυο πεταλάκια τους μουλιασμένα.. Πρωτοπόροι, θαρρείς βιαστικοί, αντιμέτωποι πάντα με το τσουχτερό κρύο, με τα τερτίπια του Φλεβάρη, που ανοίγει τις φλέβες του και ρίχνει ποταμούς βροχής, που τραμπαλίζεται κι αλλάζει και χαρίζει κι ενδιάμεσα κάτι απότομες εμβόλιμες λιακάδες που τους τσουρουφλάνε..

Σήμερα τους παρατήρησα, το πρωί.. σήμερα που πάλι κάποια ψυχή μας αποχαιρέτησε για την πέρα όχθη.. κι έτσι μου φάνηκαν πένθιμοι ντυμένοι στα μωβιά, σαν να βάλθηκαν να στολίζουν τη γειτονιά με τις μεγαλοβδομαδιάτικες μενεξεδιές κορδέλες τους... 

Ιον το εύοσμον.. κοινώς μενεξές.. Ιον εκ του "ίος=μόνος, καθώς φύεται μόνον" μας πληροφορεί η Άννα Τζιροπούλου ("Ο εν τη λέξει λόγος") ή "παρά το ανιέναι ταχέως" (ιών, ιούσα, ιόν, μετοχή του είμι= πορεύομαι...).

Με άλλα λόγια φυτρώνουν μόνοι.. γεννιούνται μόνοι.. Κι ύστερα μαζεύονται παρεούλες-παρεούλες, γειτονιές-γειτονιές... μέχρι και πάλι να σβήσουν.. μόνοι, όπως όλοι μας..

Μενεξές.. με πλήθος φαρμακευτικές ιδιότητες, γνωστές από την αρχαιότητα.. Ακόμα κι ο Ιπποκράτης τον συνιστούσε. Σήμερα, πάλι, παστωνόμαστε με χιλιάδες φάρμακα, όχι τίποτα άλλο, για να "φύγουμε" χαπακωμένοι.. μιας κι άλλο από αρρώστιες και θανατικά, δεν ακούω πλέον..

(Ομήρου Οδύσσεια, ε)

Καλό ταξίδι γειτόνισσα .......... 

εκεί, στον Άγιο Χαράλαμπο.. (2)

Έγραφα εδώ ("εκεί, στον Άγιο Χαράλαμπο...") τρία χρόνια πριν, τέτοια μέρα...

Φέτος, λοιπόν, ο ήλιος χαμογέλασε στο σπιτικό του Άη Χαραλάμπη! Φέτος, δε χωρούσε δικαιολογία! Ο καιρός σαν να γαλήνεψε, το ενοχλητικό τσουρόβροχο σταμάτησε, η ατμόσφαιρα γλύκανε.. Και το μικρό ξωκλήσι ετοιμάστηκε, επιτέλους, να υποδεχτεί τις λιγοστές ανθρώπινες ανασαμιές που το είχαν ακόμη στη θύμισή τους.. Φτωχικά, όπως πάντα, στο τέλος του χειμώνα, με λιγοστά ανθάκια, τσουρουφλισμένα απ'τον αγέρα, να στολίζουν την εικόνα του.. Αλλά η θύρα του ανοιχτή, το χαμηλό κατώφλι χαμογελαστό, τα κεράκια στριμωγμένα να στραφταλίζουν τις σχεδόν ενωμένες φλόγες τους.. Ο άρτος, το κρασί, το λάδι και το στάρι εκεί, να ευλογηθούν, να μοιραστούν στο κοινό "συμπόσιο" των λιγοστών...

Ο Άγιος Χαράλαμπος, λοιπόν, με το μαρτυρικό θάνατο και το λαμπερό όνομα, σχετίζεται με πλήθος εθίμων οι ρίζες των οποίων φτάνουν στην αρχαιότητα.. Είχα αναφέρει, τότε, πως θεωρείται ο προστάτης της πανώλης (αλλά και, γενικότερα, των επιδημιών), που θέριζε κόσμο και κοσμάκη κάποιες εποχές.. Κατέγραφε ο Γεώργιος Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας"):

" Κυρίως του αφιερώνουν, κάθε χρόνο ή κάθε 3 ή 4 χρόνια, μια ποδιά ή ένα πουκαμισάκι, που κατασκευάζεται, με ολότελα μαγικό τρόπο, από μονομερίτικο πανί. Γυναίκες και κορίτσια του χωριού μαζεύονται νύχτα σ'ένα σπίτι και εκεί ξεκουκκίζουν βαμβάκι, γνέθουν και υφαίνουν ' το πανί που με αυτόν τον τρόπο κατασκευάζεται μονόμερα, με πολλές μαγικές διατυπώσεις, έχει εξαιρετική μαγική δύναμη. Όπως φαίνεται, με μονομερίτικο πανί κατασκευάστηκε κάποτε, σε καιρό επιδημίας, πουκάμισο, από το οποίο θα πέρασαν όλοι οι κάτοικοι του χωριού, ύστερα το πέταξαν και μαζί πετάχτηκε και η ασθένεια και σώθηκε το χωριό. Από τότε θα παρέμεινε η συνήθεια ν'αφιερώνεται ένα τέτοιο πουκάμισο στον άγιο Χαράλαμπο, που θεωρείται διώκτης της Πανώλης."

Ο Νικόλαος Πολίτης, ο έτερος μεγάλος μας λαογράφος, αναφέρει σχετικά στα "Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ'":

Και δε μπορώ, εδώ, να μην κάνω μια παρένθεση και να παραθέσω τούτη τη γλαφυρογραμμένη ναξιώτικη παράδοση που αναφέρεται στην παραπάνω υποσημείωση (Νικολάου Πολίτου, "Παραδόσεις") σχετικά με το μονομερήτικο πουκάμισο. Διαβάζεται σαν παραμύθι απ'τα παλιά...:

Κι επανερχόμαστε στον Άη Χαραλάμπη μας..

Ο Γεώργιος Μέγας αναφέρει ακόμη ότι ο άγιος τούτος "λατρεύεται από τους βοσκούς και γενικά τους κτηνοτρόφους" και πως στην Πυλία "τον άγιο Χαράλαμπο τον φυλάνε οι τσοπάνηδες για το φίδι", ενώ στο Κατσιδόνι της Κρήτης "τον λειτουργά όποιος τα ζώα του δεν επηγαίνουν καλά και τάσσεται να του τα θεραπεύσει".

Το πιο εντυπωσιακό, όμως, έθιμο που σχετίζεται με τον άγιο Χαράλαμπο κι έχει τις ρίζες του βαθιά στην αρχαιότητα, είναι το πανηγύρι με τη δημοτική θυσία ταύρου στην αγία Παρασκευή της Λέσβου, κοινώς "το κουρμπάνι".. Κουρμπάνια γίνονταν με αφορμή την εορτή αρκετών αγίων, ιδιαίτερα στην περιοχή της Θράκης, και η όλη διαδικασία δεν περιοριζόταν, σαφώς, στη σφαγή ενός ζώου, αλλά αποτελούσε θυσία την οποία ακολουθούσε κοινό συμπόσιο με συμμετοχή-κοινωνία όλης της κοινότητας. Το συγκεκριμένο έθιμο καταγράφει χαρακτηριστικά ο Γεώργιος Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας"):

Τέλος, ο Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των") μας πληροφορεί πως: "Οικογένειαι που είχον ανύπαντρα κορίτσια, επήγαιναν εις την Εκκλησίαν προσφοράς και ήναπτον "άσπρες λαμπάδες", δια να βοηθήση ο Άγιος να υπανδρευθούν εντός του έτους.".

Κουτσοφλέβαρος: αστοχιάρης κι αποσπόρι του χειμώνα.. (λαογραφικά και αρχαιότερα)

Μια φορά και έναν καιρό ήταν μια γριά τσοπάνισσα.. Τούτη η γριά είχε απηυδήσει από το κρύο και την παγωνιά του χειμώνα, απ'τις λασπούρες και τις ασταμάτητες βροχές και, μόλις είδε πως επιτέλους ο Μάρτης ο γδάρτης κι ο παλουκοκάφτης έδινε τη θέση του στον ξανθό Απρίλη -μιλάμε για την τελευταία, δηλαδή, μέρα του Μαρτίου- και πως δεν είχε πλέον τίποτα να φοβηθεί από τη βαρυχειμωνιά, του φωνάζει περιχαρής "Πρίτσι, Μάρτη μου, τα ξεχείμασα τα προβατάκια μου!". Ο Μάρτης, λοιπόν, προσβλήθηκε βαρύτατα, (του έθιξε -ένα πράγμα- τον εγωισμό), οργίστηκε με την περιφρονητική της φράση κι έτσι δανείσθηκε μια μέρα από τον αδελφό του το Φεβρουάριο κι έριξε τόσο χιόνι κι έκανε τόση παγωνιά που "η γριά, αν και εκρύβη κάτω από το κακκάβι (καζάνι) της, δια να μην ξεπαγιάση, απελιθώθη, ως και το ποίμνιόν της"! Κι έτσι, μας απέμεινε ο Φλεβάρης κουτσός, με μια μέρα λιγότερη... (την ιστορία καταγράφει και ο Φίλιππος Βρετάκος στο βιβλίο του "Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των")

Τούτα λέει η λαϊκή παράδοση.. Όμως, η πραγματικότητα θεωρείται η εξής (διαλέγετε και παίρνετε!!):
Ο πρώτος βασιλιάς της Ρώμης, ο Ρωμύλος, καθόρισε το παλαιότατο ρωμαϊκό ημερολόγιο, το οποίο είχε δέκα μήνες και ξεκινούσε απ'τον Μάρτιο. Το ημερολόγιο ήταν σεληνιακό.
Ο διάδοχός του, ο Νουμάς, μαζί με άλλες μεταρρυθμίσεις, προσέθεσε στο τέλος του έτους τον Ιανουάριο και το Φλεβάρη.
Κατά κάποιες πηγές ο ίδιος ο Νουμάς, κατά άλλες οι άρχοντες της Ρώμης το 153π.Χ. μετέθεσαν τους δυό αυτούς μήνες στην αρχή του έτους κι έτσι ο Φεβρουάριος βρέθηκε δεύτερος μεταξύ Γενάρη και Μάρτη, αλλά το θρησκευτικό έτος εξακολουθούσε να ξεκινά την πρώτη Μαρτίου.
Το 46π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρ καθιέρωσε το λεγόμενο "ιουλιανό ημερολόγιο", έργο του Έλληνα αστρονόμου Σωσιγένη, που προσδιορίζει το ηλιακό έτος σε 365,25 ημέρες. Με το ημερολόγιο αυτό δημιουργήθηκε το δίσεκτο έτος των 366 ημερών. Τότε είναι που αφαιρέθηκε και μια μέρα απ'τον καημένο το Φλεβάρη για να την προσθέσουνε στον Αύγουστο, τιμής ένεκεν, προς χάρη του αυτοκράτορα Οκταβιανού που πήρε τον τίτλο του Αυγούστου και έδωσε και το όνομά του στο μήνα τούτο. (Μιας και δε γινόταν ο Ιούλιος, προς τιμήν του Ιουλίου Καίσαρα, να έχει 31 ημέρες και ο Αύγουστος, προς τιμήν του Οκταβιανού Αυγούστου, λιγότερες!).
Διαλέγετε και παίρνετε λοιπόν, κατά προτίμηση!.. Για τη γριά ή για τον Αυτοκράτορα! :)
Τώρα, δεν τού'φτανε του καημένου του Φλεβάρη πού'μεινε κουτσός, αρχίσανε να τον λένε και γκαντέμη.
"Το Φλεβάρη μη φυτέψεις, ούτε να στεφανωθείς!"

Θα μου πεις, δεν είχαν κι άδικο.. Όλοι οι υπόλοιποι μήνες νά'χουν από 30 μέρες κι οι πιο μάγκες νά'χουν αρπάξει και μια τριακοστή πρώτη, και τούτος ο κακόμοιρος να του λείπε όχι μόνο μια, αλλά και την εικοστή ενάτη του να τη χαίρεται μόνο κάθε τέσσερα χρόνια!
Δίσεκτος, λοιπόν, ο Κουτσοφλέβαρος και μονάχα κάθε τέσσερα χρόνια να κατορθώνει να χτυπήσει, έστω, το 29.. αλλά ο λαός, να μην τον αφήσει να χαρεί για αυτή τη μέρα! Όχι, ούτε γάμοι, ούτε χαρές τα δίσεκτα έτη.Κι όχι μόνο τούτο, κατέληξε δίσεκτος να σημαίνει "χρονική περίοδος δυστυχίας"!
"Κι αν έρθουν χρόνια δίσεκτα και μήνες οργισμένοι..." , λέει το δημοτικό μας άσμα..
Έχετε αναρωτηθεί γιατί άραγε δόθηκε η ονομασία "δίσεκτος" (δις+έξι); Μας εξηγεί ο Φίλιππος Βρετάκος ("Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των"):




Ο Φεβρουάριος ονομάστηκε έτσι από το λατινικό februo= εξιλεώνω, εξαγνίζω επειδή, όπως σημειώνει ο Δ.Λουκάτος, "ήταν ο τελευταίος του ρωμαϊκού έτους και επομένως "διαβατήριος" και αποκαθαρτικός" και, όπως καταγράφει ο Φίλιππος Βρετάκος, "ήτο αφιερωμένος εις τον εν τω Άδη θεόν των νεκρών Φέβρον, εγένετο μήνας πένθους (φέβερ) και εώρταζον κατ'αυτόν τα Febroualia, που ήσαν εξιλαστήριος θρησκευτική εορτή υπέρ των νεκρών και επέμποντο δεήσεις υπέρ των ασθενών. Κατά την εορτήν αυτήν, επειδή ο Φεβρουάριος ήτο τότε ο δωδέκατος μήνας του έτους εις το ρωμαϊκόν ημερολόγιον, συνηθίζετο να εξιλεώνονται αι αμαρτίαι των, δια να εισέλθουν καθαροί εις τον νέον έτος, που ήρχιζεν την 1ην Μαρτίου."
Η Άννα Τζιροπούλου ( "Έλλην Λόγος") αναφέρει ότι το λατινικό febris προέρχεται, με τη σειρά του, από το αρχαιοελληνικό θιβρός (=θερμός), καθώς "Ετελούντο εορταί και προσέφερον εις τους θεούς "θερμόν άλας": θιβρός (=θερμός)---> λατιν. febris με συνήθη εναλλαγή του θ εις φ."
Καθώς και στην αρχαία Ελλάδα την αντίστοιχη εποχή (αττικός μήνας Ανθεστηριών) γιόρταζαν τα Ανθεστήρια (πιθοίγια, χοές, χύτροι κι υδροφόρια), διονυσιακή εορτή με θυσίες στο Διόνυσο και τον Χθόνιο Ερμή, γιορτή των άνθεων και του οίνου, αλλά παράλληλα αφιερωμένη και στις ψυχές των νεκρών. (βλέπε και: Ψυχοσάββατα, Αποκριές και Χύτροι..και Καθώς μπαίνει το Τριώδιο... (λαογραφικά και άλλα..), καλόγεροι κι άλλα πανάρχαια έθιμα της αποκριάς..)
Όπως αναφέρει ο λαογράφος μας Γεώργιος Μέγας ("Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας"):
"[...] όταν εμείς γιορτάζουμε την αποκριά με τα Ψυχοσάββατά της οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν τα Ανθεστήρια, γιορτή που είχε και αυτή διπλή όψη, ήταν δηλαδή απ'τη μια γιορτή των λουλουδιών, του κρασιού και της αχαλίνωτης χαράς κι απ'την άλλη γιορτή των νεκρών και των ψυχών [...]"
Ο Φλεβάρης, λοιπόν, κουτσός, ψιλογρουσούζης κι αφιερωμένος στις ψυχές των νεκρών... όμως, ουσιαστικά, και μήνας καθαρτήριος.. Ο λαός μας των παρετυμολόγησε (όχι τυχαία, όπως σημειώνει κι ο Δ.Λουκάτος) "από τις βροχές και τα πολλά νερά του κι είπαμε "λαϊκά" Φλεβάρης, επειδή ανοίγει τις φλέβες του και γεμίζει τον κόσμο νερά." ("Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης").

Με το έμπα του Φλεβάρη γιορτάζουμε τα "Σιμόγιορτα" (βλ. Ο `Αγιος Τρύφωνας των αμπελιών, Υπαπαντή, "Ο `Αγιος Συμιός σημειώνει" και νεότερα: Ο Άγιος Τρύφωνας των αμπελιών και των κηπευτικών!, Της Παναγιάς της Μυλιαργούσας (λαογραφικά της Υπαπαντής), Ο Άγιος Συμεών, "σημειώνει"... (έθιμα και παραδόσεις)), τον Άγιο Βλάσιο (Ο `Αγιος Βλάσιος και τα τσακάλια..) και τον Άγιο Χαράλαμπο (βλ. εκεί, στον `Αγιο Χαράλαμπο.., εκεί, στον Άγιο Χαράλαμπο.. (2) και Ο Άγιος Χαράλαμπος που κυνηγούσε τον Χάρο...) και ο Φεβρουάριος είναι ο μήνας που ανοίγει το Τριώδιο (βλ. Καθώς μπαίνει το Τριώδιο... (λαογραφικά και άλλα..) και καλόγεροι κι άλλα πανάρχαια έθιμα της αποκριάς..).

Αυτός είναι, λοιπόν, ο Φεβρουάριος ή Φλεβάρης ή "Χλεβάρης" (Μάνη) ή "Στερεωτής" (Μάνη) (διότι ριζώνουν και στερεώνονται κατ'αυτόν τα σπαρτά) ή "Κλαδευτής" (λόγω του κλαδέματος), "Μικρός", "Κουτσός", "Κουτσοφλέβαρος", "Κούτσουρος", "Κούτσουλος" (Κύπρος), "Λειψομήνας","Μικρομήνας", "Λησμονιάρης" (διότι αν αρχίσει να βρέχει, αστοχάει να σταματήσει), "Μισερός", "Κούντουρος", "Μιτσός Μήνας", "Χορευτής" (λόγω της Αποκριάς), Μεθυσμένος (λόγω άστατου καιρού) ή "Φλεγάρης" (διότι ανοίγουν οι φλέγες (φλέβες) του νερού), ακόμα και "Αστοχιάρης κι αποσπόρι του Χειμώνα", όπως άκουσε ο Βασίλης Λαμνάτος ("Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας") από έναν γέρο ζευγά απ'τη Μάνδρα της Αιτωλίας, καθώς "Το "Αστοχιάρης βγαίνει απ'ότι αστοχάει να κρατήσει όταν βρέχει, το δε "αποσπόρι" επειδή είναι ο τελευταίος και μικρότερος σε μέρες μήνας του χειμώνα".

"Σού'πανε Φλεβάρη βρέξε κι αλησμόνησες να πάψεις!"

"Ο Φλεβάρης με νερό, κουτσός μπαίνει στο χορό!"

"Όξω Κουτσοφλέβαρε, νά'ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια!"

"Ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει!

Κι αν του δώσει και καιώσει, μες στο χιόνι θα μας χώσει!"

και, "Ο Κουτσός έβαλε τη γρα στο χαράκωμα!", επειδή, όπως μας πληροφορεί ο Μιχάλης Γρηγοράκης ("Κρητικά Λαογραφικά για τους μήνες"),: "Υπάρχει σχετικός μύθος που μας λέει πως μια γριά για να αποφύγει τη γερή χιονιά του Φλεβάρη, κουκουλώθηκε με το τέτζερι, με αποτέλεσμα βέβαια να πεθάνει.". Ναι, ναι στην καημένη τη γριά που πήγε να ειρωνευτεί το Μάρτη αναφέρεται... (πάντως, με τη γριά ξεκινήσαμε, με τη γριά τελειώσαμε!...)

(σημ.: Οι ονομασίες κι οι παροιμίες, από τα: Φ.Βρετάκου "Οι δώδεκα μήνες του έτους και αι κυριώτεραι εορταί των", Μ.Γρηγοράκη "Κρητικά λαογραφικά για τους μήνες", Β.Λαμνάτου "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας".)